Τα χριστιανικά θεμέλια του φιλελευθερισμού και ο λόρδος Acton
Στην κλασική αρχαιότητα, η θρησκεία συχνά ενίσχυε την τυραννία αντί να την περιορίζει. Μόνο με την έλευση του Χριστιανισμού εμφανίστηκε μια ηθική τάξη ανώτερη από το κράτος.
Ετικέτες: Θρησκεία, Φιλελευθερισμός, Φιλοσοφία, Ευρώπη και Ε.Ε., Ιστορία
Άρθρο του Τζόζεφ Σόλις-Μάλεν, δημοσιευμένο στις 10/9/2025 από το Mises Institute.
Λίγα ερωτήματα έχουν διχάσει τους φιλελεύθερους ανά τους αιώνες περισσότερο από τη θέση της θρησκείας σε μια ελεύθερη κοινωνία. Κάποιοι έχουν θεωρήσει την πίστη άσχετη με την ελευθερία, μια ξεχωριστή σφαίρα που είναι καλύτερο να διατηρείται απομονωμένη εντελώς από την πολιτική. Άλλοι την έχουν θεωρήσει ως τον ίδιο τον εχθρό της ελευθερίας, επισημαίνοντας τους αιώνες της εκκλησιαστικής καταπίεσης. Άλλοι πάλι υποστήριξαν ότι η θρησκεία ήταν χρήσιμη, ένα στήριγμα για την κοινωνική συνοχή για ένα καθεστώς περιορισμένης διακυβέρνησης. Τέλος, υπήρξε μια πιο τολμηρή ομάδα που ισχυρίστηκε ότι η θρησκεία -ιδιαίτερα ο Χριστιανισμός- δεν είναι απλώς συμβατή με την ελευθερία, αλλά απαραίτητη για αυτήν, ιστορικά και εννοιολογικά.
Ο Ραλφ Ράικο, στη διατριβή του με θέμα «Η Θέση της Θρησκείας στη Φιλελεύθερη Φιλοσοφία των Κονστάν, Τοκβίλ και Λόρδου Άκτον», επέμεινε ότι αυτή η τελευταία θέση ήταν η σωστή και ότι περιγράφει τον πυρήνα τριών από τους σημαντικότερους φιλελεύθερους στοχαστές του 19ου αιώνα. Από αυτούς, ο Λόρδος Άκτον παρουσιάζει ίσως το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα: ένας Καθολικός αριστοκράτης και ιστορικός των Ουίγων, που πίστευε ότι η ελευθερία χωρίς πίστη ήταν καταδικασμένη να καταρρεύσει στον υλισμό ή τον σχετικισμό.
Σημείο εκκίνησης του Άκτον: Καθολικισμός και Ουιγισμός (Whiggism)
Η πνευματική διαμόρφωση του Άκτον ήδη σηματοδοτούσε την ένταση που θα διαπερνούσε τη ζωή του. Γεννήθηκε σε μια καθολική οικογένεια συνδεδεμένη με τις μεγάλες καθολικές αριστοκρατίες της ευρωπαϊκής ηπείρου, ωστόσο -μέσω του θετού πατέρα του- ήταν επίσης συνδεδεμένος με την αριστοκρατία των Ουίγων της Βρετανίας. Υπό την επιρροή του δασκάλου του, του Γερμανού θεολόγου Ίγκναζ φον Ντέλινγκερ, ο Άκτον εντάχθηκε στην καθολική αναβίωση της ακαδημαϊκής δραστηριότητας στη Γερμανία του 19ου αιώνα. Ταυτόχρονα, απορρόφησε την παράδοση των Ουίγων περί συνταγματικής ελευθερίας.
Ο νεαρός Άκτον πίστευε ότι οι δύο παραδόσεις δεν χρειαζόταν να συγκρούονται. Όπως έδειξε ο Ράικο , ο Άκτον πίστευε ότι υπήρχε μια «Καθολική έννοια του Κράτους» της οποίας οι αρχές, με την αυθεντική του σημασία, ευθυγραμμίζονταν με την αγγλική συνταγματική παράδοση. Μόνο ο Καθολικισμός, υποστήριξε, θα μπορούσε να παράσχει τη μεταφυσική βάση για τον συνταγματισμό. «Μόνο η αληθινή θρησκεία αντιστοιχεί με την αλήθεια στην πολιτική», έγραψε , «αλλιώς είναι βέβαιο ότι θα υπάρξει ένα ρήγμα κάπου στην αρμονία». Για ένα διάστημα, μάλιστα περιέγραφε την Αγγλία και τη Ρώμη ως «τις δύο μεγάλες συντηρητικές δυνάμεις».
Αυτή η σύνθεση αντανακλούσε τον θαυμασμό του για τον Έντμουντ Μπερκ, τον οποίο κάποτε αποκάλεσε «νόμο και προφήτη» της πολιτικής σκέψης. Στην αντίσταση του Μπερκ, τόσο στον ριζοσπαστισμό της Γαλλικής Επανάστασης όσο και στον αφηρημένο ορθολογισμό της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού, ο Άκτον είδε ένα παράδειγμα του πώς οι ευαισθησίες του καθολικισμού και η συνταγματική ελευθερία μπορούσαν να αλληλοενισχύονται.
Η ελευθερία ως ηθική τάξη
Ο Ράικο τονίζει ότι η φιλοσοφία του Άκτον για την ελευθερία ήταν θεμελιωδώς ηθική και θρησκευτική. Η ελευθερία δεν ήταν ένα αγαθό ανάμεσα σε άλλα, όπως ο πλούτος ή η ευτυχία. Δεν μπορούσε να αντισταθμιστεί με την πρόοδο ή την ευημερία. Για τον Άκτον, η ελευθερία ήταν συνώνυμη με την πραγμάτωση της ηθικής τάξης.
Αυτό τον ξεχώριζε από κοσμικούς στοχαστές όπως ο Λοκ ή ο Μπένθαμ. Ο Λοκ είχε υποβιβάσει την ελευθερία στην ασφάλεια της ιδιοκτησίας, μια «στενή» και «υλιστική» αντίληψη, που ο Άκτον θεωρούσε ότι της διέφευγε η ανώτερη έννοια της ελευθερίας. Ο Μπένθαμ και οι ωφελιμιστές -με τον υπολογισμό της ηδονής και του πόνου- δεν είχαν χώρο για καμία υπερβατική υποχρέωση. Ο Άκτον, αντιθέτως, υποστήριξε ότι η ελευθερία δικαιώνεται επειδή δίνει στα άτομα το περιθώριο να εκπληρώσουν τα ηθικά τους καθήκοντα ενώπιον του Θεού.
Υπό αυτό το πρίσμα, η ελευθερία δεν είναι η απουσία περιορισμού, αλλά η συνθήκη υπό την οποία οι άνθρωποι μπορούν να αναλάβουν την ευθύνη για τις πράξεις τους. Είναι πολύτιμη όχι ως μέσο ευημερίας, αλλά επειδή καθαγιάζει την ηθική ζωή. Εδώ, η Καθολική πίστη του Άκτον παρείχε το απαραίτητο θεμέλιο: μόνο μια υπερβατική ηθική τάξη θα μπορούσε να θεμελιώσει τη μοναδική αξιοπρέπεια της ελευθερίας.
Ο Χριστιανισμός και η ιστορική πρόοδος της ελευθερίας
Ο Άκτον διάβασε επίσης την ιστορία μέσα από αυτό το θρησκευτικό πρίσμα. Ο Ράικο καταδεικνύει ότι απέδιδε στον Χριστιανισμό -ειδικά στον Καθολικισμό- την αποφασιστική ώθηση για την ανάδυση της ελευθερίας. Στην κλασική αρχαιότητα, η θρησκεία συχνά ενίσχυε την τυραννία αντί να την περιορίζει, και ότι μόνο με την έλευση του Χριστιανισμού εμφανίστηκε μια ηθική τάξη ανώτερη από το κράτος.
Φυσικά, η πρώιμη Εκκλησία δεν τηρούσε πάντα αυτή την αρχή. Πολλοί από τους Πατέρες τόνιζαν την υπακοή στην πολιτική εξουσία. Αλλά με την πάροδο του χρόνου, πίστευε ο Άκτον, η επιμονή του ευαγγελίου ότι η πίστη στον Θεό προηγείται της πίστης στους ηγεμόνες δημιούργησε σταδιακά έναν νέο σεβασμό για τη συνείδηση. Έτσι, ο Χριστιανισμός έθεσε ένα όριο στην κρατική εξουσία διδάσκοντας ότι η ηθική υποχρέωση υπερβαίνει την πολιτική εξουσία.
Αυτή η δυναμική ήταν εμφανής, υποστήριξε, στην Αγγλία του 17ου αιώνα, όπου οι διαφωνούσες αιρέσεις υπερασπίζονταν τη θρησκευτική ελευθερία και, ως εκ τούτου, προήγαγαν την πολιτική ελευθερία. Κατανοούσαν ότι το δικαίωμά τους στη λατρεία μπορούσε να διασφαλιστεί μόνο με τον πλήρη περιορισμό της εξουσίας του κράτους. Ο Άκτον αντιπαρέβαλε αυτό το γεγονός με τον Λοκ, του οποίου η υπεράσπιση της ελευθερίας βασιζόταν στην ιδιοκτησία, και με τον Χιουμ, ο οποίος προώθησε περαιτέρω την υλιστική προοπτική του Λοκ. Η αληθινή ελευθερία, επέμεινε ο Άκτον, είχε καθαγιαστεί από τη θρησκεία και όχι μόνο από τη φιλοσοφία.
Αμερική, Γαλλία και ο ανώτερος Νόμος
Οι σκέψεις του Άκτον σχετικά με τις μεγάλες επαναστάσεις του 18ου αιώνα καταδεικνύουν περαιτέρω το επιχείρημά του. Επαίνεσε την Αμερικανική Επανάσταση ως το σημαντικότερο σύγχρονο γεγονός για την ελευθερία, ακριβώς επειδή βασιζόταν σε μια δέσμευση στο δόγμα του ανώτερου δικαίου. Είτε βασιζόταν ρητά στην θρησκεία είτε όχι, η πεποίθηση ότι η πολιτική εξουσία πρέπει να υποκύπτει σε υπερβατικούς κανόνες έδωσε στην αμερικανική υπόθεση ηθική δύναμη.
Η Γαλλική Επανάσταση, αντιθέτως, απέτυχε επειδή απέσπασε την ελευθερία από τις θρησκευτικές της ρίζες. Οι ηγέτες της επικαλέστηκαν τη λογική, τη χρησιμότητα ή την εθνική βούληση, αλλά όχι τον νόμο του Θεού. Στα μάτια του Άκτον, το αποτέλεσμα ήταν αναπόφευκτο: η ελευθερία αποκομμένη από την πίστη μετατράπηκε σε τυραννία και αιματοχυσία.
Εντάσεις και αντιφάσεις
Ο Ράικο επισημαίνει με προσοχή ότι τα γραπτά του Άκτον δεν είναι πάντα συνεπή. Νωρίς στη ζωή του θαύμαζε τον Μπερκ ως έναν συντηρητικό με Καθολικές αποχρώσεις, ενώ αργότερα αστειεύτηκε ότι θα είχε κρεμάσει τον Μπερκ μαζί με τον Ροβεσπιέρο. Η σκέψη του εξελίχθηκε από την ευγενική παραδοσιαρχία του Μπερκ σε έναν ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό, μοναδικό στον συνδυασμό της καθολικής πεποίθησης και της καχυποψίας των Ουίγων για την εξουσία.
Επιπλέον, ο ίδιος ο Άκτον αναγνώρισε το πρόβλημα ότι ο σύγχρονος φιλελευθερισμός απομακρύνεται από τη θρησκεία. Κάποτε παρατήρησε ότι το φιλελεύθερο πνεύμα χαρακτηριζόταν από «ακραία βλασφημία», συχνά στην καλύτερη περίπτωση ντεϊστική (*) ή αγνωστικιστική. Ωστόσο, ποτέ δεν εγκατέλειψε την πεποίθησή του ότι χωρίς τη θρησκεία, η ελευθερία δεν είχε τη βαθύτερη δικαιολόγησή της.
Συμπέρασμα: Η σημασία του Acton
Η σύνθεση της Καθολικής πίστης και της φιλελεύθερης πολιτικής από τον Άκτον μπορεί να φαίνεται παράδοξη στους σύγχρονους αναγνώστες. Ωστόσο, όπως δείχνει ο Ράικο, ακριβώς αυτή η σύνθεση έδωσε στον φιλελευθερισμό του το βάθος του. Ενώ άλλοι φιλελεύθεροι θεμελίωναν την ελευθερία στην ιδιοκτησία, την ευημερία ή την ωφέλεια, ο Άκτον την ρίζωνε στον αιώνιο νόμο του Θεού. Η θρησκεία, πίστευε, αγίαζε την ελευθερία, έκανε τους ανθρώπους να θεωρούν τις ελευθερίες των άλλων ως δικές τους και τις υπερασπιζόταν όχι απλώς ως δικαιώματα αλλά ως καθήκοντα δικαιοσύνης και φιλανθρωπίας.
Σε μια εποχή όπου ο κοσμικός φιλελευθερισμός συχνά φαίνεται να ξεστρατίζει, το παράδειγμα του Άκτον είναι εντυπωσιακό. Μας υπενθυμίζει ότι η ελευθερία χωρίς πίστη μπορεί εύκολα να γίνει ελευθερία χωρίς νόημα. Για να διατηρήσει κανείς την ελευθερία, πρέπει να τη βλέπει όχι απλώς ως εργαλείο για την ανθρώπινη απόλαυση, αλλά ως κάλεσμα ηθικής ευθύνης υπό τον Θεό.
Το πορτρέτο του Άκτον από τον Ράικο παραμένει επομένως επίκαιρο. Υποδηλώνει ότι η σχέση μεταξύ θρησκείας και φιλελευθερισμού δεν είναι τυχαία ή εχθρική, αλλά ουσιώδης και ζωογόνος. Για να διαρκέσει η ελευθερία, προειδοποιεί ο Άκτον, πρέπει να καθαγιαστεί - να έχει τις ρίζες της σε κάτι ανώτερο από τον άνθρωπο και σε κάποιον ανώτερο από το κράτος.
——————————
(* ντεϊσμός: φιλοσοφικό, θρησκευτικό κίνημα του 17ου και 18ου αιώνα που πρέσβευε ότι η πίστη στον θεό προκύπτει από τη λογική και την παρατήρηση. Επίσης, ότι δεν υπάρχει θεϊκή παρέμβαση στη φύση και τη ζωή.)
