Η αντιφατική κληρονομιά του τροτσκιστή George Orwell
Είναι κάπως αλλόκοτο να βασίζεται κανείς στην κριτική ενός σοσιαλιστή ακριβώς για τα καθεστώτα που δημιουργεί συστηματικά ο σοσιαλισμός.
Ετικέτες: Ιστορία, Σοσιαλισμός, Πολιτισμός
Άρθρο του Allen Gindler, δημοσιευμένο στις 9/11/2024.
Ο Τζορτζ Όργουελ, ένας από τους πιο σημαντικούς πολιτικούς συγγραφείς του 20ου αιώνα, είναι ευρέως αναγνωρισμένος για την έντονη κριτική του στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, στα μυθιστορήματά του Animal Farm και 1984. Η απεικόνιση από τον Όργουελ του κρατικού ελέγχου, της προπαγάνδας και της χειραγώγησης της αλήθειας έχει απήχηση στους αναγνώστες σε όλο το πολιτικό φάσμα. Ωστόσο, η προσωπική πολιτική ιδεολογία του Όργουελ και οι κριτικές του στον ολοκληρωτισμό είναι πολύ πιο περίπλοκες από ό,τι συχνά αναγνωρίζεται. Αντί να είναι παθητικός παρατηρητής ή απλώς πολέμιος της δικτατορίας, ο Όργουελ συμμετείχε βαθιά στα σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής του, ευθυγραμμιζόμενος -είτε κατά λάθος είτε ηθελημένα- με τους τροτσκιστικούς κύκλους. Ο Όργουελ ήταν μια ισχυρή φωνή της αριστεράς, παρά το γεγονός ότι αποτέλεσε στόχο στον πόλεμο μεταξύ των σοσιαλιστικών φατριών.
Η πολιτική ιδεολογία του Όργουελ και η ευθυγράμμιση με τον τροτσκισμό
Αν και θυμόμαστε τον Όργουελ περισσότερο για την κριτική του στον αυταρχισμό και τον ολοκληρωτισμό, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ήταν, πρώτα και κύρια, ένας αφοσιωμένος σοσιαλιστής. Παρ’ όλο που δεν έγινε ποτέ επίσημα μέλος του πολιτικού κόμματος, ο Όργουελ συμμετείχε ενεργά και δυναμικά στο σοσιαλιστικό κίνημα. Αυτό μπορεί να εκπλήξει όσους συνδέουν τον Όργουελ αποκλειστικά με τις κριτικές του για την κρατική τυραννία. Πράγματι, η περιφρόνηση του Όργουελ για την αριστερή δικτατορία δεν επεκτάθηκε σε όλες τις μορφές σοσιαλισμού, και τα πολιτικά του γραπτά συχνά αντικατοπτρίζουν μια εσωτερική κριτική των σοσιαλιστικών καθεστώτων παρά μια ολική απόρριψη των σοσιαλιστικών αρχών.
Η κριτική του Όργουελ στον σταλινικό ολοκληρωτισμό γίνεται καλύτερα κατανοητή ως μέρος μιας ευρύτερης ιδεολογικής πάλης μέσα στο ίδιο το σοσιαλιστικό κίνημα. Συγκεκριμένα, οι κριτικές του Όργουελ απηχούν τις απόψεις του Λέον Τρότσκι, μιας βασικής φυσιογνωμίας της πρώιμης σοβιετικής ιστορίας και ενός από τους πιο εξέχοντες επικριτές του Στάλιν. Ο Τρότσκι ήταν ένας επαναστάτης μαρξιστής που έπαιξε κρίσιμο ρόλο στη Ρωσική Επανάσταση του 1917 και στον επακόλουθο εμφύλιο πόλεμο. Συνέβαλε καθοριστικά στην ίδρυση του Κόκκινου Στρατού, ο οποίος εξασφάλισε τη νίκη των Μπολσεβίκων επί του αντικομμουνιστικού Λευκού Στρατού κατά τη διάρκεια του Ρωσικού Εμφυλίου Πολέμου. Ωστόσο, η θεωρία του Τρότσκι για τη «διαρκή επανάσταση» τον έθεσε σε αντίθεση με τον Στάλιν, ο οποίος προτιμούσε την εδραίωση του σοσιαλισμού σε μια χώρα—δηλαδή τη Σοβιετική Ένωση—πριν επιδιώξει την παγκόσμια επανάσταση. Η επιμονή του Τρότσκι ότι ο σοσιαλισμός πρέπει να διαδοθεί παγκοσμίως τον έκανε μια φιγούρα που προκαλούσε καχυποψία στη σοβιετική ιεραρχία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ο Στάλιν εδραίωσε την εξουσία του, οδηγώντας στην εξορία του Τρότσκι το 1929. Παρόλα αυτά, ο Τρότσκι συνέχισε να αντιτίθεται στις πολιτικές του Στάλιν από το εξωτερικό, ιδιαίτερα μέσω των γραπτών του.
Η κριτική του Τρότσκι στον σταλινισμό περιλάμβανε κατηγορίες ότι ο Στάλιν είχε προδώσει τους αρχικούς στόχους της Ρωσικής Επανάστασης. Σύμφωνα με τον Τρότσκι, ο Στάλιν είχε εγκαθιδρύσει μια γραφειοκρατική δικτατορία αντί για μια δικτατορία του προλεταριάτου, όπως οραματιζόταν η μαρξιστική θεωρία. Υποστήριξε ότι το καθεστώς του Στάλιν αντιπροσώπευε, όχι την κυριαρχία της εργατικής τάξης, αλλά την άνοδο μιας προνομιούχου γραφειοκρατικής ελίτ, μιας «νομενκλατούρας», που κυριαρχούσε στη σοβιετική κοινωνία. Επιπλέον, ο Τρότσκι κατηγόρησε τον Στάλιν ότι υποθάλπει τη προσωπολατρεία, ότι καταστέλλει την πολιτική αντιπολίτευση και ότι προδίδει τις διεθνιστικές αρχές του σοσιαλισμού.
Ο Όργουελ και ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος
Το 1936, όταν ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, ο Όργουελ πήρε τη μοιραία απόφαση να ενταχθεί στην πλευρά των Ρεπουμπλικανών, πολεμώντας ενάντια στις δυνάμεις των Εθνικιστών του Φρανσίσκο Φράνκο. Αυτό που κάνει τη συμμετοχή του Όργουελ ιδιαίτερα σημαντική είναι η επιλογή της παράταξης του. Αντί να ευθυγραμμιστεί με τις Διεθνείς Ταξιαρχίες, ο Όργουελ εντάχθηκε στο Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης (POUM), μια μαρξιστική φράξια επηρεασμένη σε μεγάλο βαθμό από τις τροτσκιστικές ιδέες. Η απόφαση του Όργουελ να παλέψει με το POUM λέει πολλά για τις πολιτικές του τάσεις εκείνη την περίοδο.
Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος δεν ήταν απλώς μια μάχη μεταξύ Ρεπουμπλικανών και Εθνικιστών. Ήταν επίσης ένα ιδεολογικό πεδίο μάχης για διάφορες φατρίες της διεθνούς αριστεράς. Η ρεπουμπλικανική πλευρά ήταν ένας συνασπισμός από διάφορες σοσιαλιστικές, κομμουνιστικές και αναρχικές ομάδες. Το POUM, με το οποίο πολέμησε ο Όργουελ, ευθυγραμμίστηκε με τις τροτσκιστικές και αντισταλινικές φατρίες, ενώ το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ισπανίας, υποστηριζόμενο από τον Στάλιν, υιοθέτησε σκληρή γραμμή εναντίον οποιωνδήποτε αριστερών ομάδων που δεν τηρούσαν τις πολιτικές της Μόσχας. Όπως θα έγραφε αργότερα ο Όργουελ στο Homage to Catalonia, η εμπειρία του από πρώτο χέρι στην Ισπανία επηρέασε βαθιά την κατανόησή του για τη βάναυση δυναμική της εξουσίας μέσα στην αριστερά. Αυτή η δυναμική αντανακλά εκείνο που οι βιολόγοι αναφέρουν ως «πάλη εντός του ίδιου είδους», όπου τα μέλη του ίδιου είδους (ή του πολιτικού κινήματος, στην περίπτωση αυτή) ανταγωνίζονται πιο επιθετικά μεταξύ τους για την κυριαρχία.
Ενώ ο Όργουελ πολεμούσε εναντίον των Εθνικιστών του Φράνκο στο μέτωπο, οι πράκτορες του Στάλιν διεξήγαγαν μια εκκαθάριση των τροτσκιστικών και αναρχικών φατριών πίσω από τις γραμμές. Η NKVD, η μυστική αστυνομία του Στάλιν, στάλθηκε στην Ισπανία για να καταστείλει όλα τα μη μπολσεβίκικα αριστερά στοιχεία εντός των Ρεπουμπλικανικών δυνάμεων. Αυτό περιελάμβανε το POUM, το οποίο τελικά τέθηκε εκτός νόμου από την υποστηριζόμενη από τους Σταλινικούς Ρεπουμπλικανούς ηγεσία. Οι πράκτορες της NKVD απήγαγαν και σκότωσαν τον επικεφαλής του POUM, Αντρέου Νιν. Ο ίδιος ο Όργουελ γλίτωσε την δολοφονία του από την NKVD και διέφυγε κρυφά στην Αγγλία. Αυτές οι εμπειρίες βάθυναν την απογοήτευσή του από τον σταλινισμό και ενίσχυσαν την πεποίθησή του ότι το σοβιετικό καθεστώς είχε προδώσει τα αρχικά ιδανικά του σοσιαλισμού.
Η λογοτεχνική απάντηση του Όργουελ: Animal Farm και 1984
Οι εμπειρίες του Όργουελ στην Ισπανία και η κατανόησή του για τις εσωτερικές συγκρούσεις μέσα στο σοσιαλισμό βρήκαν την πιο ισχυρή έκφρασή τους στα λογοτεχνικά του έργα. Το Animal Farm, που δημοσιεύτηκε το 1945, έγινε ευρέως αντιληπτό ως αλληγορία της Ρωσικής Επανάστασης και της ανόδου του σταλινισμού. Εξαιτίας αυτού, δυσκολεύτηκε να βρει έναν εκδότη πρόθυμο να αναλάβει το βιβλίο, καθώς πολλοί φοβούνταν τις πολιτικές συνέπειες της κριτικής στον Στάλιν την εποχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στη νουβέλα του, ο Όργουελ απεικονίζει την προδοσία των επαναστατικών ιδανικών μέσα από την ιστορία μιας ομάδας ζώων μιας φάρμας που ανατρέπουν τον ιδιοκτήτη τους, απλά για να δουν τους νέους ηγέτες τους -τα γουρούνια- να γίνονται εξίσου καταπιεστικοί με τους ανθρώπους που αντικατέστησαν. Το γουρούνι Ναπολέων, που εκπροσωπεί τον Στάλιν, χειραγωγεί τα άλλα ζώα, εδραιώνει σταδιακά την εξουσία και ξαναγράφει την ιστορία της επανάστασης για να δικαιολογήσει τη δικτατορία του.
Αυτό που συχνά παραβλέπεται στις συζητήσεις για τη Φάρμα των Ζώων είναι ο ρόλος των ιδεών του Τρότσκι στη διαμόρφωση της αφήγησης του Όργουελ. Ο χαρακτήρας του Snowball —που τον διώχνει από το αγρόκτημα ο Ναπολέοντας— αντιπροσωπεύει τον Τρότσκι. Ο Snowball, όπως και ο Τρότσκι, παρουσιάζεται ως μια ιδεαλιστική, αλλά τελικά ανίσχυρη φιγούρα, που δαιμονοποιείται από το καθεστώς που βρίσκεται στην εξουσία. Η απεικόνιση από τον Όργουελ της εξορίας του Snowball και η επακόλουθη δαιμονοποίηση της κληρονομιάς του αντικατοπτρίζει την πραγματική απέλαση και τη δολοφονία του Τρότσκι από τους πράκτορες του Στάλιν το 1940.
Υπό αυτή την έννοια, το Animal Farm μπορεί να διαβαστεί ως μια καλλιτεχνική απόδοση του The Revolution Betrayed του Τρότσκι (μια κριτική του σταλινισμού από τα αριστερά), με τον Orwell να χρησιμοποιεί τον μύθο για να απεικονίσει την ευρύτερη προδοσία των σοσιαλιστικών ιδεωδών από το καθεστώς του Στάλιν. Ωστόσο, ο Όργουελ δεν μπορούσε να καταλάβει ότι αν ο Τρότσκι ήταν ο επικεφαλής της Σοβιετικής Ένωσης, το καθεστώς του θα μπορούσε να ήταν ακόμη πιο αδίστακτο από αυτό που έχτισε ο Στάλιν. Η προλεταριακή δικτατορία δεν είναι καλύτερη από την κομματική δικτατορία.
Το τελευταίο μυθιστόρημα του Όργουελ, το 1984, επεκτείνει την κριτική του στον ολοκληρωτισμό πέρα από τον σταλινισμό, για να αντιμετωπίσει τις ευρύτερες επιπτώσεις του κρατικού ελέγχου, της επιτήρησης και της χειραγώγησης της αλήθειας. Αν και το 1984 δεν επικεντρώνεται ρητά στη σοσιαλιστική ιδεολογία, η απεικόνιση ενός δυστοπικού κόσμου που κυβερνάται από ένα μόνο κόμμα -όπου η διαφωνία καταστέλλεται βάναυσα και η ιστορία ξαναγράφεται συνεχώς- βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην κατανόηση του σταλινικού καθεστώτος από τον Όργουελ. Η διάσημη φράση «Ο Μεγάλος Αδελφός σε παρακολουθεί» έγινε έκτοτε συνώνυμη με την κρατική επιτήρηση και τον αυταρχισμό, αλλά στο πλαίσιο της πολιτικής τροχιάς του Όργουελ, χρησιμεύει επίσης ως μια ευρύτερη προειδοποίηση για τους κινδύνους της ανεξέλεγκτης εξουσίας, ανεξαρτήτως ιδεολογικού προσανατολισμού.
Το δίλημμα του Όργουελ: Τα όρια της σοσιαλιστικής κριτικής
Παρά την καταδικαστική κριτική του στον σταλινισμό, ο Όργουελ παρέμεινε σοσιαλιστής μέχρι το τέλος της ζωής του. Η απογοήτευσή του από τη Σοβιετική Ένωση δεν επεκτάθηκε στον σοσιαλισμό συνολικά. Στην πραγματικότητα, ο Όργουελ πίστευε ότι ο σοσιαλισμός μπορούσε ακόμα να δώσει τη λύση στα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα έπεφτε στις παγίδες του αυταρχισμού και της γραφειοκρατίας. Αυτό παρουσιάζει ένα θεμελιώδες παράδοξο στη σκέψη του Όργουελ: ενώ είχε πλήρη επίγνωση των κινδύνων του ολοκληρωτισμού που παράγουν τα διαφορετικά ρεύματα του σοσιαλισμού, συνέχισε να υποστηρίζει μια γενικόλογη ουτοπία που, στην πράξη, συχνά οδηγούσε στις ίδιες τις καταχρήσεις εξουσίας που επέκρινε.
Ο Όργουελ δεν μπορούσε να κατανοήσει ότι, ανεξάρτητα από την συγκεκριμένη χροιά του σοσιαλισμού -είτε τροτσκιστική, σταλινική, είτε άλλη- εάν του δινόταν αρκετός χρόνος, ο κάθε σοσιαλισμός θα οδηγούσε αναπόφευκτα στο ίδιο αποτέλεσμα: οικονομική στασιμότητα, ηθική παρακμή και καταστολή. Η βαθιά του πίστη στις δυνατότητες του σοσιαλισμού, ιδιαίτερα στη δημοκρατική του μορφή, τον τύφλωσε για τις εγγενείς αυταρχικές τάσεις μέσα στα σοσιαλιστικά κινήματα.
Η κληρονομιά του Όργουελ
Η κληρονομιά του Τζορτζ Όργουελ ως συγγραφέα και πολιτικού στοχαστή χαρακτηρίζεται από την αφοσίωσή του στα σοσιαλιστικά ιδεώδη και την σφοδρή αντίθεσή του στον ολοκληρωτισμό. Η ενασχόλησή του με τις τροτσκιστικές ιδέες, οι εμπειρίες του στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο και οι λογοτεχνικές του απαντήσεις στον σταλινισμό αποκαλύπτουν μια λεπτή κατανόηση της πολυπλοκότητας μέσα στο σοσιαλιστικό κίνημα. Μολονότι οι κριτικές του Όργουελ για την πολιτική τυραννία παραμένουν βαθιά επίκαιρες σήμερα, η συνεχιζόμενη πίστη του στον σοσιαλισμό -ακόμα και αφού είδε τις αποτυχίες του- υπογραμμίζει τις περιπλοκές της σκέψης του. Ως εκ τούτου, είναι κάπως αλλόκοτο να βασίζεται κανείς στην κριτική ενός σοσιαλιστή ακριβώς για τα καθεστώτα που δημιουργεί συστηματικά ο σοσιαλισμός.
Δείτε επίσης:
