Ναπολέων: ο πρώτος δεσποτικός σοσιαλιστής της Ευρώπης
Άρθρο του Ryan McMaken, που δημοσιεύτηκε στις 22/11/2023 από το Mises Institute.
Για όσους εκτιμούμε πραγματικά την αυτοδιάθεση, τις ελεύθερες αγορές, την ειρήνη και την ελευθερία, ο Ναπολέων προσφέρει ελάχιστα πράγματα που οφείλουμε να θαυμάζουμε. Ήταν ένας δεσποτικός πολεμοκάπηλος κι ένας συγκεντρωτικός υποκριτής, που ισχυριζόταν ότι διέδιδε την ελευθερία, ώστε να δικαιολογεί το δικό του πάθος για κατακτήσεις και εξουσία
Με την κυκλοφορία της νέας ταινίας του Ridley Scott "Napoleon", οι θεατές έρχονται σε επαφή με μια κινηματογραφική εκδοχή του Ναπολέοντα, ο οποίος εμπλέκεται σε ένα ταραχώδες ειδύλλιο, με φόντο τις αναταραχές των Ναπολεόντιων πολέμων.
Η ταινία αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για τον Γάλλο στρατιωτικό διοικητή και άφησε πολλούς να αναρωτιούνται τι πρέπει να συμπεράνουν για τον πραγματικό, ιστορικό Ναπολέοντα. Για πολλούς Αμερικανούς στο κινηματογραφικό κοινό -οι οποίοι, σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους, δεν αφιερώνουν σχεδόν καθόλου χρόνο στον Ναπολέοντα στο σχολείο- αυτή μπορεί να είναι η πρώτη φορά που αναρωτιούνται για το ποιος ήταν ο Ναπολέων.
Σε γενικές γραμμές, το ερώτημα αυτό δεν είναι σίγουρα καινούργιο. Ο Ναπολέων δεν έχει μια φήμη σαν του Χίτλερ, για παράδειγμα. Ακόμα και άνθρωποι που δεν έχουν διαβάσει ποτέ στη ζωή τους ένα βιβλίο ιστορίας ξέρουν ότι δεν πρέπει να συμπαθούν εκείνον τον τύπο. Ούτε μας λένε συνήθως ότι ο Ναπολέων ήταν καλοκάγαθος όπως, ας πούμε, ο Τζορτζ Ουάσινγκτον. Αντίθετα, η κληρονομιά του Ναπολέοντα παραμένει σε μεγάλο βαθμό αδιευκρίνιστη. Ακόμη και στη Γαλλία, δεν υπάρχει κάποια έκδηλη συμφωνία, όπως άλλωστε σημειώνεται σε ένα σχετικά πρόσφατο άρθρο του France24 με τίτλο «Ναπολέων: τύραννος ή ιδιοφυϊα -ή και τα δύο;». Η κληρονομιά του είναι «περιπλοκή», μας λέει η Washington Post, και γενικά δεν είναι σαφές αν πρέπει να θεωρούμε τον Ναπολέοντα ήρωα ή δικτάτορα ή φορέα του «διαφωτισμού».
Το ερώτημα είναι σημαντικό, βέβαια, διότι οι απόψεις κάποιου για τα μεγάλα ιστορικά πρόσωπα αποτελούν συχνά σημαντικό μέρος του τρόπου με τον οποίο βλέπει κανείς τα ιστορικά ζητήματα συνολικά. Στην Αμερική, για παράδειγμα, κάποιος που βλέπει με μεγάλο θαυμασμό τον Franklin Roosevelt είναι πιθανό να υιοθετήσει διαφορετικές ιδεολογικές απόψεις από κάποιον που θαυμάζει τον Richard Nixon. Παρομοίως, οι ιδεολογικές απόψεις κάποιου είναι πιθανό να χρωματίσουν -ή να χρωματιστούν από- τις απόψεις του για προσωπικότητες όπως ο Λένιν, ο Τσόρτσιλ, ο Κρόμγουελ, ο Λουδοβίκος ΙΔ' ή ο Μπίσμαρκ.
Δείτε σχετικά το -μεταφρασμένο- άρθρο του Lawrence Reed για τον Λένιν: «Πώς η Γερμανική «συμφωνία με το διάβολο» γύρισε μπούμερανγκ, και άλλαξε την Ιστορία»
Σήμερα, οι ειδήμονες και οι αναθεωρητές, τόσο από την Αριστερά όσο και από την Δεξιά, εξακολουθούν να έχουν πολλά καλά λόγια να πουν υπέρ του Ναπολέοντα κάθε φορά που η κληρονομιά του αποτελεί θέμα συζήτησης στα μέσα ενημέρωσης. Πολλοί προβάλλουν τις δήθεν διαφωτιστικές πολιτικές του ως «εκσυγχρονιστικές». Οι συντηρητικοί, που εντυπωσιάζονται εύκολα από τη στρατιωτική μεγαλοπρέπεια, επιμένουν συχνά ότι ο Ναπολέων μας παρέχει ένα πρότυπο εντυπωσιακής αρρενωπότητας ως στρατηγός.
Ωστόσο, από την άποψη της ιδεολογίας που είναι γνωστή ως κλασικός φιλελευθερισμός (δηλαδή, ελευθερισμός), η κληρονομιά του Ναπολέοντα είναι λιγότερο διφορούμενη. Ο Ναπολέων ήταν ένας στρατιωτικός δικτάτορας που επέβαλε ένα αστυνομικό κράτος στη Γαλλία και ήταν υπέρμαχος της αύξησης της κρατικής εξουσίας. Το βασικό του εργαλείο ήταν ο πόλεμος, επιστρατεύοντας εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες για να πραγματοποιήσει τις κατακτήσεις του. Αν το δει κανείς από τη σκοπιά της ελευθερίας, της ειρήνης και της εναντίωσης στην κρατική εξουσία, είναι εύκολο να συμπεράνει ότι η Ευρώπη θα ήταν καλύτερη χωρίς τον Ναπολέοντα.
Γιατί εξακολουθούν να υπερασπίζονται τον Ναπολέοντα
Μέρος του λόγου που η κληρονομιά του Ναπολέοντα παραμένει διφορούμενη για τόσους πολλούς είναι ότι, παρά την πολεμοκαπηλεία του και την ιδιότητα του δικτάτορα, ο Ναπολέων εκλαμβάνεται από πολλούς ως κάποιος που επίσης «εκσυγχρόνισε» την Ευρώπη συνεχίζοντας τις «καλές πτυχές» της Γαλλικής Επανάστασης. Στην πολιτική συγκέντρωσε την κρατική εξουσία, εναντιώθηκε στον παπισμό και συνέτριψε πολλά από τα παλιά μεσαιωνικά πολιτεύματα της Ευρώπης. Για τους σύγχρονους μελετητές που εξακολουθούν να είναι προσκολλημένοι στην άποψη ότι όλα τα σύγχρονα πράγματα είναι απαραιτήτως καλύτερα από όλα τα «μεσαιωνικά», η κληρονομιά του Ναπολέοντα εμπεριέχει πολλά στοιχεία προς έπαινο.
Για παράδειγμα, μπορούμε να βρούμε μια συνοπτική περίληψη της κεντροδεξιάς άποψης στα λόγια του ιστορικού Andrew Roberts. Ο Roberts, ένας Θατσερικός νεοσυντηρητικός, γράφει ότι ο Ναπολέων δεν πρέπει να μνημονεύεται για τους πολέμους του, αλλά για «τον Ναπολεόντειο Κώδικα, αυτό το λαμπρό απόσταγμα 42 ανταγωνιστικών και συχνά αντιφατικών νομικών κωδίκων σε ένα ενιαίο, εύκολα κατανοητό γαλλικό δίκαιο». Ο Roberts μας λέει επίσης ότι ο Ναπολέων ήταν σπουδαίος επειδή «εδραίωσε το διοικητικό που βασιζόταν σε τμήματα και νομάρχες. Οργάνωσε την Τράπεζα της Γαλλίας...». Με άλλα λόγια, (σ.σ. κατά τον Roberts) ο Ναπολέων ήταν μεγάλος επειδή διεύρυνε τον ρόλο και την εξουσία του κεντρικού κράτους Ο Ναπολεόντειος Κώδικας, για παράδειγμα, ήταν το κλειδί σε μια διαδικασία που κατήργησε την τοπική νομική ανεξαρτησία και τα νομικά ήθη, υπέρ ενός ενιαίου νομικού μηχανισμού με κεντρικό έλεγχο .
Με την κατακτητική του εκστρατεία σε όλη την Ευρώπη, ο Ναπολέων βοήθησε να συγκεντρωθεί η εξουσία, τόσο στη Γαλλία όσο και σε ξένες πολιτείες. Οι κατακτήσεις του Ναπολέοντα στη Γερμανία και την Ιταλία συνέβαλαν στην κατάργηση ή στην αποδυνάμωση της αποκεντρωμένης αντίστασης απέναντι στην εθνική ενότητα, ανοίγοντας τον δρόμο για τα γερμανικά και τα ιταλικά εθνικά κράτη στις μεταγενέστερες δεκαετίες.
Ο Roberts μας λέει επίσης ότι ο Ναπολέων ήταν σπουδαίος επειδή ήταν προστάτης της ωραίας αρχιτεκτονικής. Οπότε, μην μπαίνετε στον κόπο να θυμηθείτε τους αμέτρητους νέους που επιστρατεύτηκαν από τον Ναπολέοντα και στάλθηκαν στην κρεατομηχανή. Θυμηθείτε, αντίθετα, ότι ο Ναπολέων ξόδεψε με «ηρωικό τρόπο» τα χρήματα των φορολογούμενων για μερικά όμορφα κτίρια.
Μια παρόμοια άποψη ακούγεται κι από τον μεγιστάνα των lifestyle περιοδικών Bryan Goldberg, ο οποίος μας δίνει μια τυπική κεντροαριστερή άποψη. Για τον Goldberg, ο Ναπολέων θα έπρεπε να μνημονεύεται ως κάποιος που πέρασε την ζωή του «προωθώντας την επιστήμη, χρηματοδοτώντας καλλιτέχνες, γράφοντας εξισωτικούς νομικούς κώδικες, και ενσωματώνοντας τους περιθωριοποιημένους ανθρώπους σε μια πιο διαφωτισμένη κοινωνία».
Αν είναι έτσι, τότε ο Ναπολέων μπορεί να αναγνωριστεί ως ο πρώτος πρωτοπόρος στην ιδέα του εξισωτικού, πεφωτισμένου, αστυνομικού κράτους. Ο ιστορικός Jacques Godechot, για παράδειγμα, χαρακτήρισε το καθεστώς του Ναπολέοντα «ίσως τον πρόδρομο των σύγχρονων αστυνομικών κρατών» και ο ιστορικός Eugen Weber χαρακτήρισε το καθεστώς του αστυνομικό κράτος, χωρίς επιφύλαξη. Σε σύγκριση με τα αστυνομικά κράτη του εικοστού αιώνα, φυσικά, το καθεστώς του Ναπολέοντα ήταν ευγενικό και ήπιο, αλλά δεν υπάρχει και λόγος να το επαινούμε. Ο Michael Sibalis συμπεραίνει: «Η αστυνομία του Ναπολέοντα ασκούσε αυστηρό έλεγχο σε όλες τις δημόσιες εκφράσεις γνώμης, πλήρωνε ένα μυστικό δίκτυο πρακτόρων για να διατηρεί το έθνος υπό παρακολούθηση και κρατούσε τους εχθρούς του καθεστώτος σε ειδικές κρατικές φυλακές χωρίς να τους απαγγέλλουν κατηγορίες. Κοντολογίς, η αστυνομία αγνοούσε συστηματικά τις ορθές δικαστικές διαδικασίες και παραβίαζε συστηματικά τα πολιτικά δικαιώματα που είχε διακηρύξει η Γαλλική Επανάσταση...».
Ναπολέων, ο εχθρός του φιλελευθερισμού
Ο Ναπολέων ήταν εχθρός του κλασικού Φιλελευθερισμού και σε άλλες σημαντικές πτυχές. Ο Ναπολέων δεν έτρεφε ιδιαίτερο σεβασμό για το ελεύθερο εμπόριο και τις αστικές αξίες. Όπως ήταν φυσικό, ο Ναπολέων σπατάλησε μεγάλο μέρος του πλούτου της Γαλλίας στον πόλεμο και στην απόκτηση κρατικής περιουσίας. Όπως το έθεσε ο Steven Pinker: «Ο Ναπολέων, αυτός ο υπέρμαχος της πολεμικής δόξας, περιφρονούσε την Αγγλία ως "έθνος καταστηματαρχών".»
Ο Ναπολέων είχε έναν καταστροφικό έμμεσο αντίκτυπο στον ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό. Δεδομένου ότι πορεύτηκε υπό τη σημαία της φωτισμένης, εξισωτικής, «φιλελεύθερης» Γαλλίας, ο κατακτητικός στρατός του έφτασε να συσχετίζεται με τον ίδιο τον φιλελευθερισμό. Το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα ήταν να στραφούν πολλοί εναντίον της φιλελεύθερης ιδεολογίας συνολικά. Ο ιστορικός Ralph Raico σημειώνει ότι ο κλασικός Φιλελευθερισμός βρισκόταν σε άνοδο στα γερμανικά κράτη κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Αλλά αυτό πήρε την αντίστροφη πορεία κατά τον 19ο. Γιατί; Ο Raico υποστηρίζει ότι «δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένας σημαντικός -ίσως ο σημαντικότερος- λόγος για την αλλαγή αυτή έγκειται στην πολιτική και στρατιωτική ιστορία της περιόδου: βασικά, στην προσπάθεια της επαναστατικής Γαλλίας να κατακτήσει και να κυβερνήσει όλη την Ευρώπη».
Στα μέσα της δεκαετίας του 1790, γράφει ο Raico, «τα δικαιώματα του ανθρώπου, η λαϊκή κυριαρχία, ο Γαλλικός Διαφωτισμός -με το μίσος της για τις πανάρχαιες παραδόσεις και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των Ευρωπαϊκών λαών- θα επιβάλλονταν με την ισχύ των όπλων. Γι’ αυτόν τον σκοπό οι νικηφόρες, ακαταμάχητες στρατιές της Γαλλίας εισέβαλαν, κατέκτησαν και κατέλαβαν ένα μεγάλο τμήμα της Ευρώπης. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η αντίσταση σε οτιδήποτε σχετιζόταν με την επίσημη ιδεολογία του Γαλλικού καθεστώτος - η οποία, φυσικά, στην πραγματικότητα δεν ήταν καθόλου φιλελεύθερη
«Στη φύση των πραγμάτων, αυτοί οι στρατοί εισβολής, φέρνοντας μαζί τους μια ξένη ιδεολογία, δημιούργησαν εχθρότητα και αντίσταση εναντίον αυτής της ιδεολογίας, μια μαχητική εθνικιστική αντίδραση. Αυτό συνέβη στη Ρωσία και στην Ισπανία. Κυρίως, αυτό συνέβη στη Γερμανία. Ο ατομικισμός, τα φυσικά δικαιώματα, τα οικουμενικά ιδεώδη του Διαφωτισμού - αυτά ταυτίστηκαν με τους μισητούς εισβολείς, οι οποίοι υπέταξαν και ταπείνωσαν τον Γερμανικό λαό. Αυτή η ταύτιση ήταν ένα βάρος που ο Φιλελευθερισμός στη Γερμανία ήταν έκτοτε αναγκασμένος να κουβαλάει.»
Όπως επανειλημμένα θα ισχυρίζονταν οι Αμερικανοί μετά το 1945, ο Ναπολέων ισχυριζόταν ότι οι ξένες χώρες είτε καλωσόριζαν την εισβολή -ή τουλάχιστον έπρεπε να δεχτούν την εισβολή- προκειμένου να ενστερνιστούν τον διαφωτισμό και την ισότητα. Ο Ναπολέων επέμενε ότι «οι λαοί της Γερμανίας, όπως και της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας, θέλουν ισότητα και φιλελεύθερες ιδέες» δικαιολογώντας έτσι την κατάργηση (μέσω της κατάκτησης) των παλαιών καθεστώτων από τον ίδιο. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι πολλοί ξένοι δεν εκτίμησαν την γενναιοδωρία του.
Όσοι πιστεύουν σήμερα στις ιδέες που βρίσκονται πίσω από τους σύγχρονους πολέμους της Αμερικής υπέρ της παγκόσμιας δημοκρατίας, ίσως βρουν πειστικό το σκεπτικό του Ναπολέοντα. Για όσους από εμάς, από την άλλη πλευρά, εκτιμούμε πραγματικά την αυτοδιάθεση, τις ελεύθερες αγορές, την ειρήνη και την ελευθερία, ο Ναπολέων προσφέρει ελάχιστα πράγματα που οφείλουμε να θαυμάζουμε. Ήταν ένας δεσποτικός πολεμοκάπηλος, ένας συγκεντρωτικός υποκριτής, που ισχυριζόταν ότι διέδιδε την ελευθερία, για να δικαιολογεί το δικό του πάθος για κατακτήσεις και εξουσία.
[ Δείτε επίσης το -μεταφρασμένο- άρθρο του Mises Institute: « Τι προκάλεσε τη Γαλλική Επανάσταση; » ]
Ο Ryan McMaken είναι αρχισυντάκτης στο Mises Institute. Έχει πτυχίο στα οικονομικά και μεταπτυχιακό στη δημόσια πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις από το Πανεπιστήμιο του Κολοράντο. Ήταν οικονομολόγος στέγασης για την Πολιτεία του Κολοράντο. Είναι ο συγγραφέας του Breaking Away: The Case of Secession, Radical Decentralization, and Smaller Polities και του Commie Cowboys: The Bourgeoisie and the Nation-State in the Western Genre .