Ο μύθος περί Homo Economicus αποτελεί εργαλείο των εχθρών της ελεύθερης αγοράς
Οι αντικαπιταλιστές νομίζουν ότι χτυπούν την καρδιά του laissez-faire φιλελευθερισμού όταν επικρίνουν την έννοια του Homo Economicus, αλλά στην πραγματικότητα δεν πετυχαίνουν τίποτα τέτοιο.
Άρθρο του Ryan McMaken, δημοσιευμένο στις 4/5/2024. Χρόνος ανάγνωσης 5'
Μεταξύ των μεγαλύτερων «άλμπατρος» (σ.σ. μύθων) που βαραίνουν την επιστήμη των οικονομικών είναι η έννοια του Homo Economicus. Μέχρι σήμερα, οι περισσότεροι προπτυχιακοί οικονομολόγοι την ακούν στο πλαίσιο των νεοκλασικών οικονομικών. Ο Homo Economicus, μας λένε, είναι ο ιδανικός οικονομικός άνθρωπος που επιδιώκει πάντα να μεγιστοποιεί τα κέρδη και να ελαχιστοποιεί το κόστος. Ενεργεί μόνο «ορθολογικά» και ο ορθολογισμός ορίζεται ως, επίσης, ότι πάντα επιδιώκει να μεγιστοποιήσει τα κέρδη και να ελαχιστοποιήσει το κόστος. Ακόμη χειρότερα, το «κέρδος» συχνά υποτίθεται ότι σημαίνει «νομισματικό κέρδος» μετρήσιμο μόνο σε δολάρια (ή σε κάποιο άλλο νόμισμα).
Ναι, πολλοί οικονομολόγοι θα πουν, «είναι απλώς ένα μοντέλο» και σημειώστε ότι υπάρχουν πολλές προειδοποιήσεις που συνοδεύουν τη χρήση του. Συχνά αυτές οι ενστάσεις είναι ελάχιστα πειστικές, δεδομένης της χρήσης των μοντέλων που βασίζονται στην «ορθολογική» συμπεριφορά. Αλλά, προς το παρόν, ας πάρουμε τους οικονομολόγους τοις μετρητοίς. Ακόμα κι αν αυτό που λένε οι υπερασπιστές του Homo Economicus είναι αλήθεια, το γεγονός παραμένει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των κοινωνιολόγων, πολιτικών επιστημόνων, πολιτικών και δημοσιογράφων δεν πήρε ποτέ αυτό το μήνυμα. Σε δοκίμια και σε άρθρα των μέσων ενημέρωσης σχετικά με τη δημόσια πολιτική, η έννοια του Homo Economicus χρησιμοποιείται συνήθως για να απεικονίσει τα προβλήματα με την οικονομική θεωρία. Το χειρότερο: οι αντικαπιταλιστές -πολλοί από τους οποίους εκλαμβάνουν τα νεοκλασικά οικονομικά ως το πρωταρχικό θεμέλιο της laissez-faire (φιλελεύθερης) σκέψης (!)- παρουσιάζουν τις αδυναμίες του Homo Economicus ως παράδειγμα της ανοησίας της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς.
Όμως δεν είναι μόνο οι σκληροπυρηνικοί αριστεροί που διαφωνούν με τον Homo Economicus. Οι συντηρητικοί έχουν επίσης επιτεθεί στον αχυράνθρωπο του Homo Economicus για την αδυναμία του να παρέχει μια «ολιστική άποψη για τους ανθρώπους».
Έτσι, δεν αρκεί απλώς να απορρίπτουμε τους επικριτές του Homo Economicus ως ένα μάτσο ανθρώπων που δεν καταλαβαίνουν τις περίπλοκες σκέψεις των επαγγελματιών οικονομολόγων. Οι αστοχίες της θεωρίας παραμένουν ένα πραγματικό πρόβλημα.
Ο Homo Economicus δεν είναι θεμελιώδης για τα υγιή οικονομικά
Το πρόβλημα για τους επικριτές του Homo Economicus κατά της αγοράς είναι ότι ο Homo Economicus δεν είναι ουσιαστικά απαραίτητος για την κατανόηση των υγιών οικονομικών. Στην πραγματικότητα, οι αγορές θα ήταν καλύτερα κατανοητές εάν οι επικριτές δεν βασίζονταν καθόλου στο μοντέλο του Homo Economicus.
Οι οικονομολόγοι της Αυστριακής Σχολής, για παράδειγμα, δεν βασίστηκαν ποτέ στον Homo Economicus. Ο Ludwig von Mises σημείωσε ότι το μοντέλο Homo Economicus περιέγραφε μόνο ένα μικρό ποσοστό της ανθρώπινης δράσης και αποτύγχανε να εξηγήσει τη συμπεριφορά των καταναλωτών: «Ο πολυσυζητημένος homo Economicus της κλασικής θεωρίας είναι η προσωποποίηση των αρχών του επιχειρηματία. Ο επιχειρηματίας θέλει να διεξάγει κάθε επιχείρηση με το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος: θέλει να αγοράζει όσο το δυνατόν φθηνότερα και να πουλά όσο πιο ακριβά γίνεται. Μέσω της επιμέλειας και της προσοχής στις επιχειρήσεις, προσπαθεί να εξαλείψει όλες τις πηγές σφαλμάτων, ώστε τα αποτελέσματα της δράσης του να μην προκαταλαμβάνονται από άγνοια, αμέλεια, λάθη και άλλα παρόμοια.
«Το κλασικό σύστημα δεν ισχύει καθόλου για την κατανάλωση ή τον καταναλωτή. Δεν μπορούσε σε καμία περίπτωση να κατανοήσει την πράξη της κατανάλωσης ή της δαπάνης χρημάτων από τον καταναλωτή. Η αρχή της αγοράς στη φθηνότερη τιμή τίθεται εδώ υπό αμφισβήτηση μόνο στο μέτρο που η επιλογή είναι μεταξύ πολλών, κατά τα άλλα ίσων, δυνατοτήτων αγοράς αγαθών. Ωστόσο, δεν μπορεί να γίνει κατανοητό, από αυτή την άποψη, το γιατί κάποιος αγοράζει το καλύτερο κοστούμι, παρ’ όλο που το φθηνότερο έχει την ίδια «αντικειμενική» χρησιμότητα, ή γιατί δαπανώνται γενικά περισσότερα χρήματα από ό,τι χρειάζονται για τα ελάχιστα — με την αυστηρότερη έννοια του όρου—απαραίτητα για μια σκέτη φυσική διαβίωση».
Εάν ένα οικονομικό μοντέλο μας λέει πολύ λίγα για τη συμπεριφορά των καταναλωτών, τότε η αξία του είναι τουλάχιστον περιορισμένη. Ο Mises σχολίασε περαιτέρω τον Homo Economics στο βιβλίο του Human Action, γράφοντας:
«Ήταν ένα θεμελιώδες λάθος […] να ερμηνεύσουμε τα οικονομικά ως τον χαρακτηρισμό της συμπεριφοράς ενός ιδανικού τύπου, του homo economicus. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, η παραδοσιακή, ή ορθόδοξη, οικονομία δεν ασχολείται με τη συμπεριφορά του ανθρώπου όπως πραγματικά είναι και ενεργεί, αλλά με μια πλασματική ή υποθετική εικόνα. Απεικονίζει ένα [άτομο] που οδηγείται αποκλειστικά από «οικονομικά» κίνητρα, δηλαδή, αποκλειστικά από την πρόθεση να αποκομίσει το μεγαλύτερο δυνατό υλικό ή χρηματικό κέρδος. Ένα τέτοιο ον δεν είχε και δεν είχε ποτέ αντίστοιχο στην πραγματικότητα. είναι ένα φάντασμα μιας ψευδούς φιλοσοφίας από καθέδρας. Κανένας άνθρωπος δεν παρακινείται αποκλειστικά από την επιθυμία να γίνει όσο το δυνατόν πιο πλούσιος. Πολλοί δεν επηρεάζονται καθόλου από αυτή την κακή λαχτάρα. Είναι μάταιο να αναφερόμαστε σε έναν τέτοιο απατηλό ανθρωπισμό στην ενασχόληση με τη ζωή και την ιστορία».
Το κέρδος έχει πολλές μορφές εκτός από τα χρήματα. Επιπλέον, οι άνθρωποι δεν επιδιώκουν τους ίδιους στόχους στη ζωή. Επιπλέον, δεδομένου ότι τα άτομα έχουν έναν αμέτρητο αριθμό διαφορετικών στόχων για λογαριασμό τους, είναι επίσης αδύνατο να γενικεύσουμε τι είναι λογικό ή παράλογο για τα άτομα. Για μερικούς ανθρώπους, μια ζωή λιτότητας και ασκητισμού σε ένα ερημητήριο μπορεί να είναι η πιο επιθυμητή, και επομένως είναι λογικό να επιδιώκουν αυτή τη ζωή. Για άλλους, μια ζωή παίζοντας βιντεοπαιχνίδια και κάνοντας επισκέψεις σε εμπορικά κέντρα μπορεί να είναι η πιο επιθυμητή. Είναι επομένως εντελώς αδύνατο να γενικεύσουμε και σίγουρα αδύνατο να δημιουργηθεί ένα μοντέλο για την ιδανική οικονομική συμπεριφορά.
Οι αντι-καπιταλιστές επικριτές του laissez-faire ισχυρίζονται επίσης συχνά ότι τα οικονομικά ως επιστήμη αγνοούν τις κοινωνικές πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ότι η οικονομική θεωρία δεν λειτουργεί, εκτός εάν τα ανθρώπινα όντα είναι θεμελιωδώς ατομιστές εγωιστές, που αναζητούν μόνο το προσωπικό τους όφελος. Πάλι λάθος. Οι Αυστριακοί ποτέ δεν στήριξαν την ανάλυσή τους σε καμία τέτοια υπόθεση. Κανένας καλός οικονομολόγος δεν αρνείται ότι τα ανθρώπινα όντα τείνουν να είναι κοινωνικά, και ο ίδιος ο Mises γράφει ότι «ο άνθρωπος εμφανίστηκε στη σκηνή των γήινων ζητημάτων ως κοινωνικό ον». Μη εξαρτώμενη από την ύπαρξη αντικοινωνικών ή ατομιστικών ανθρώπινων όντων, η οικονομία της αγοράς απλώς ανταποκρίνεται στις επιθυμίες των ανθρώπινων όντων όπως είναι.
Ο Homo Economicus αποτελεί ένα εργαλείο για κεντρικούς σχεδιαστές
Αντί να αποτελεί θεμέλιο της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς, ο Homo Economicus είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τους εχθρούς των αγορών. Ο Mises σημειώνει, σε αντίθεση με την εσφαλμένη κατασκευή του Homo Economicus, ότι οι ανθρώπινες επιθυμίες είναι πολύ πολυποίκιλες, για να επιτρέπουν τη γενίκευση σχετικά με το τι μπορούν και πρέπει να παράγουν οι αγορές, ή τι πρέπει να κάνουν οι καταναλωτές. Κατ' επέκταση, δεδομένης της απρόβλεπτης φύσης των ανθρώπινων επιθυμιών και ταλέντων, είναι αδύνατο να σχεδιαστεί κεντρικά μια οικονομία, ή ακόμη και να παρέμβει κανείς σε μια οικονομία, χωρίς να εξαθλιωθούν οι καταναλωτές, που μπορεί να θέλουν κάτι διαφορετικό από αυτό που υποθέτουν οι κυβερνητικοί σχεδιαστές ότι χρειάζονται. Η έννοια του Homo Economicus ενισχύει με πολλούς τρόπους την έπαρση ότι ο καθένας μπορεί να γνωρίζει εκ των προτέρων τι θα θέλουν οι καταναλωτές και οι παραγωγοί και τι θα κάνουν.
Οι αντικαπιταλιστές πιστεύουν ότι κατά κάποιο τρόπο χτυπούν την καρδιά του laissez-faire φιλελευθερισμού όταν καταγγέλλουν τον Homo Economicus, αλλά δεν πετυχαίνουν τίποτα τέτοιο.
Για να αναφέρετε αυτό το άρθρο:
McMaken, Ryan, «The Homo Economicus Myth», The Misesian 1, αρ. 1 (Ιανουάριος / Φεβρουάριος 2024): 26–29.