Η ελευθερία κι η αναζήτηση νοήματος
Κάποιοι άνθρωποι λένε ότι η έννοια της ελευθερίας δεν τα καταφέρνει καλά στο να αντιμετωπίζει το μεγάλο πρόβλημα της αναζήτησης νοήματος. Ποια είναι η απάντηση;
Άρθρο του Jeffrey Tucker, δημοσιευμένο στις 13/2/2019 από το ΑΙΕR. Χρόνος ανάγνωσης 7'
Επιτρέψτε μου να σας απευθύνω μια ερώτηση. Ποια είναι η ισχυρότερη αντίρρηση στην έννοια της ελευθερίας, των αγορών και μιας αυτόνομης κοινωνίας; Πρόσφατα υποβληθήκαμε σ’ έναν τεράστιο αριθμό αντιρρήσεων. Ποια είναι η πιο επιτακτική;
Κάποιοι λένε ότι η βασική ένσταση είναι το πρόβλημα της ανισότητας. Σε μια ελεύθερη κοινωνία, θα υπάρχουν πάντα άνισα αποτελέσματα, ακόμη και άνισες ευκαιρίες. Η ανθρώπινη εμπειρία ξεφεύγει από την ταύτιση με τις μαθηματικές εξισώσεις. Κάποιοι δεν μπορούν να το ανεχθούν αυτό. Θέλουν μια κοινωνική αναταραχή για να τελειώσει.
Άλλοι λένε ότι οι αγορές αντιμετωπίζουν ανεπαρκώς τα ατυχήματα της γέννησης. Το να είσαι προϊόν μιας οικογένειας με περιουσιακά στοιχεία σε μια όμορφη, ειρηνική πόλη, με μεγάλες ευκαιρίες εκπαίδευσης, παρέχει φυσικά ορισμένα πλεονεκτήματα ζωής σε σχέση με όσους γεννήθηκαν στη φτώχεια και μεγάλωσαν σε έναν κόσμο εγκλήματος και άγνοιας. Η ελευθερία, λένε, δεν το αντιμετωπίζει καλά αυτό. Το πρόβλημά μου με αυτήν την ιδέα είναι ότι κανένα σύστημα, εκτός από την ελευθερία, δεν την έχει αντιμετωπίσει με επιτυχία. Ασφαλώς, κάθε σύστημα που το διαχειρίζεται το κράτος καταλήγει μόνο στην επιδείνωση και την εδραίωση των ατυχημάτων γέννησης.
Μπορείτε να πολλαπλασιάσετε αυτές τις αντιρρήσεις, που είναι τελείως αβάσιμες οι περισσότερες, χωρίς όρια: μονοπώλια, οικονομική αστάθεια, δημόσια αγαθά, απληστία, φτωχοί, ό,τι θέλετε. Σε εποχές που βιώνουμε την όμορφη παραγωγικότητα των αγορών περισσότερο από ποτέ, βομβαρδιζόμαστε από ατελείωτες επιθέσεις στην όλη έννοια.
Τι σημαίνει;
Η δική μου άποψη για την κορυφαία ένσταση στον φιλελευθερισμό, με την κλασική του σημασία, αφορά κάτι λίγο πιο αδιαφανές και φιλοσοφικό. Κάποιοι άνθρωποι λένε ότι η έννοια της ελευθερίας δεν τα καταφέρνει καλά στο να αντιμετωπίζει το μεγάλο ανθρώπινο πρόβλημα της αναζήτησης του νοήματος. Αυτή ήταν ιστορικά η πιο αποτελεσματική κριτική, από πολιτική άποψη. Οι αντίπαλοι του φιλελευθερισμού περιφρονούσαν εδώ και καιρό την κοινωνία της αγοράς ως άσκοπα καταναλωτική, μηδενιστικά υλιστική και απελπιστικά βυθισμένη σ’ ένα ηθικό κενό.
Η ελευθερία δεν είναι ένα σύστημα που δίνει νόημα στη ζωή μας, λένε. Στην πραγματικότητα, η ελευθερία μας αποσπά την προσοχή από το να βρούμε νόημα. Το εμπόριο, η εργασία, η συσσώρευση πλούτου, η αποταμίευση, η απόκτηση ωραιότερων συσκευών, η ζωή σε ένα καλύτερο σπίτι, η δημιουργία οικογένειας, η ανακάλυψη ολοένα και πιο ευχάριστων μορφών αναψυχής – ποιο είναι το νόημα όλων αυτών; Αυτό το μονοπάτι της ζωής είναι πολύ γραμμικό, πολύ προβλέψιμο, πολύ χαρωπό, πολύ βαρετό!
Οι δύο πιο αποτελεσματικές επιθέσεις στον αστικό φιλελευθερισμό ακολούθησαν αυτό το σενάριο. Ο Καρλ Μαρξ υποστήριξε τον 19ο αιώνα, ότι αυτό το σύστημα ήταν εγγενώς αντιδραστικό, επειδή δεν κατάφερνε να συμβιβαστεί με τη διαλεκτική της ιστορίας που, όπως έλεγε, οδηγούσε αναπόφευκτα στον σοσιαλισμό – μέσω κάποιας μαζικής ταξικής πάλης – και τελικά στον κομμουνισμό στον οποίο η ιδιοκτησία, η οικογένεια , η θρησκεία, η τάξη, οι μισθοί, το κεφάλαιο και ούτω καθεξής, θα καταστούν παρωχημένες έννοιες. Το όραμά του ήταν συναρπαστικό, γιατί εμφύσησε στο πέρασμα του χρόνου μια κατεύθυνση κι έναν σκοπό, ενώ η κοινωνία της αγοράς έχει να κάνει μόνο με το να ζούμε μια καλύτερη ζωή μέσα στον κόσμο όπως μας δίνεται. Η λύση του ήταν ένας ισχυρός αγώνας ενάντια στο κεφάλαιο και μια δικτατορία του προλεταριάτου υπό την ηγεσία μιας εμπροσθοφυλακής επικεφαλής του κρατικού μηχανισμού, για όσο είναι απαραίτητο.
Μια διαφορετική προσέγγιση σε αυτό το θέμα ήρθε τον 20ο αιώνα με το έργο του Carl Schmitt, τα έργα του οποίου βιώνουν μια τεράστια ακαδημαϊκή αναζωπύρωση στις μέρες μας. Λέγεται ότι ήταν ο πιο αποτελεσματικός επικριτής του φιλελευθερισμού στον 20ο αιώνα (παραβλέψτε το ότι ήταν Ναζί). Το κύριο επιχείρημά του είναι ότι από την ζωή του εμπορίου, της ειρήνης και της ευημερίας λείπει οτιδήποτε έχει επική σημασία. Οι ένδοξες κλασικές αρετές περιλαμβάνουν τη γενναιότητα, το να είσαι μέρος σε κάτι γιγάντιο, να συμμετέχεις στις σεισμικές αλλαγές της ιστορίας. Τίποτα από αυτά δεν είναι δυνατό με τον φιλελευθερισμό.
Ο Schmitt ένιωθε μια ακατάσχετη αηδία για την ιδέα να τα πηγαίνουμε απλώς καλά με τους άλλους και να αποκτούμε περισσότερα πράγματα. Απαιτεί να μάθει: τι θα μπορούσε να σημαίνει η ζωή υπό αυτές τις συνθήκες; Απλώς να τα πηγαίνεις καλά με τους άλλους, όπως προτείνει ο φιλελευθερισμός; Όχι, όχι, αυτή η προσέγγιση θα εξαφανίσει εντελώς την ταυτότητά σας, είτε θρησκευτική, φυλετική, σεξουαλική, γλωσσική, είτε προγονική. Αυτό που χρειάζεστε για να την νοηματοδοτήσετε είναι κάποια αίσθηση προσκόλλησης σε κάτι μεγαλύτερο – μεγαλύτερο από τη ζωή σας και μεγαλύτερο από την εποχή σας. Χρειάζεστε έναν αγώνα και έναν φορέα για να σας εκπροσωπήσει σε αυτόν τον αγώνα.
Αυτές τις μέρες, οι περισσότερες κριτικές κατά της ελευθερίας από την αριστερά και τη δεξιά δεν πετυχαίνουν πολλά περισσότερα από το να αναπαράγουν αυτά τα μαρξιστικά και σμιτιανά θέματα. Επιλέξτε την κριτική που σας τιαριάζει. Όλες καταλήγουν στη πλήξη της ζωής υπό τον φιλελευθερισμό. Οι πολέμιοι του φιλελευθερισμού απαιτούν να εγκαταλείψουμε όλες αυτές τις αστικές ανοησίες σχετικά με το να συνεννοούμαστε απλώς με τους ανθρώπους, και αντ’ αυτού να εμπλακούμε στη διαλεκτική της ιστορίας ως πραγματικοί παίκτες, εγκαινιάζοντας τη νέα εποχή.
Σημειώστε τις ομοιότητες μεταξύ της ίδιας πρότασης για μια νέα αίσθηση νοήματος. Και οι δύο επιμένουν ότι το νόημα περιλαμβάνει κάτι έξω από το μυαλό και την εμπειρία σας. Δεν μπορείτε να το ορίσετε μόνοι σας. Το νόημα γίνεται λειτουργικό χάρη στην προσκόλλησή σας στη συλλογικότητα, γι' αυτό και αυτή η κριτική ανήκει πάντα σε λαϊκιστικές μορφές πολιτικής οργάνωσης. Όμως η πραγματικότητα υπαγορεύει επίσης ότι μια συλλογικότητα δεν μπορεί πραγματικά να ενεργήσει ή να σκεφτεί, θα είναι πάντα διαιρεμένη σε κομμάτια. Οι υποστηρικτές της συλλογικότητας το αποδοκιμάζουν αυτό σαν κοινωνικό διχασμό, σαν διάσπαση, σαν μια κοινωνία που έχει γίνει κομμάτια. Αυτό ισχύει στα αριστερά και στα δεξιά, και το βλέπουν έτσι γιατί η φανταστική, ιδανική τους κοινωνία αφορά πάντα ομάδες ατόμων σε κίνηση, στο πλαίσιο ενός μεγάλου αγώνα. Αυτό είναι που δίνει νόημα στη ζωή.
Ο μηχανισμός του κίβδηλου νοήματος
Και τι αντιπροσωπεύει αυτή τη μεγάλη συλλογικότητα; Τόσο για τους αριστερούς όσο και για τους δεξιούς, η απάντηση είναι προφανής. Είναι το κράτος. Μόνο το κράτος διαθέτει μια εύλογη αξίωση να εκπροσωπεί τους σκοπούς της συλλογικότητας. Τόσο ο σοσιαλισμός όσο και ο εθνικισμός εξαρτώνται από αυτή την ιδέα. Ο Donald Trump διατύπωσε το επιχείρημα ευθέως: «Το έθνος-κράτος παραμένει το αληθινό θεμέλιο για την ευτυχία και την αρμονία». Η Alexandria Ocasio-Cortez απηχεί τα ίδια θέματα με την έκκλησή της για «μια νέα εθνική κοινωνική, βιομηχανική και οικονομική κινητοποίηση, σε κλίμακα που δεν έχει παρατηρηθεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και το New Deal».
Κάποιοι άλλοι στη θρησκευτική δεξιά προωθούν το ίδιο θέμα: ο Daniel McCarthy έχει γράψει για το First Things μια σαρωτική απόρριψη του οικονομικού φιλελευθερισμού και μια έκκληση να αντικατασταθεί από την «επανεστίαση στον Αμερικανό πολίτη ως βασική μονάδα της οικονομίας. Αυτή είναι η ουσία μιας εθνικιστικής πολιτικής οικονομίας», παραλείποντας να σκεφτεί κανείς ότι η ίδια η οικονομία δεν αφορά υποχρεωτικές συλλογικότητες, αλλά, αντίθετα, την ανθρώπινη επιλογή. Και η, διάσημη πλέον, ρήση του Tucker Carlson απηχεί το ίδιο θέμα, απορρίπτοντας πλήρως την ιδέα να αφήσουμε την κοινωνία να εξελιχθεί μόνη της, χωρίς μια αποφασιστική κατεύθυνση από ένα κέντρο.
Αυτό που κρύβεται πίσω από όλα αυτά είναι, φυσικά, ο αγώνας για τον έλεγχο της κατεύθυνσης της τερατώδους, πλούσιας και ισχυρής κεντρικής κυβέρνησης προς το συμφέρον των ιδιαίτερων επιθυμιών των διανοουμένων και των πολιτικών. Οι διανοούμενοι και οι ειδήμονες που θεωρούν την ιδέα της ελευθερίας ως εγγενώς ανούσια, τροφοδοτούν, άθελά τους ή όχι, την πολιτικοποίηση της κοινωνίας και το τέρας που ωφελείται από την κολεκτιβιστική ιδεολογία. Καμία πλευρά δεν θα κερδίσει τελικά. Ο αγώνας για τον έλεγχο του κράτους δεν θα τελειώσει ποτέ και οι υπόλοιποι θα βρεθούν ανάμεσα στα διασταυρούμενα πυρά.
Το νόημα μέσα στην ίδια την ελευθερία
Υπάρχει μια άλλη σχολή σκέψης που βλέπει την ελευθερία ως εντελώς άγονη για δημιουργία νοήματος από μόνη της, ένα άδειο δοχείο που πρέπει να γεμίσουμε μόνοι μας. Καταλαβαίνω το σκεπτικό εδώ, αλλά φαίνεται να υποτιμά το ουσιαστικό συστατικό μέρος της ελευθερίας, όπως τα ατομικά δικαιώματα, την ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή, το κίνητρο και την ανάγκη για ανθρώπινη συνεργασία, την ευημερία που προέρχεται από το εμπόριο, το θάρρος που απαιτείται για να είσαι επιχειρηματικός απέναντι σε ένα αβέβαιο μέλλον, την ευκαιρία να δημιουργήσεις κάτι νέο. Όλα αυτά είναι πράγματα με νόημα, και μάλιστα ενάρετα πράγματα, και πηγάζουν από την ευκαιρία και την ενέργεια που παρέχει η ελευθερία. Το κράτος δεν μπορεί να προσφέρει κανένα υποκατάστατο.
Και αυτό είναι το σημείο που πάντα παραβλέπει ο κρατισμός του νοήματος: κάθε κρατική δράση, κάθε πρόγραμμα, κάθε εθνικοποιημένη προτεραιότητα, κάθε όραμα για το τι υποτίθεται ότι κάνουμε μαζί, που εξαρτάται από κάποια μορφή επιβολής, όλα καταλήγουν στο ίδιο πράγμα: την επιβολή βίας. Δεν υπάρχει πραγματική πρόσβαση στο γνήσιο νόημα υπό την απειλή ενός όπλου. Το νόημα αντικαθίσταται από τον φόβο και τη συμμόρφωση.
Ο πυρήνας της αλήθειας στην άποψη ότι η ελευθερία είναι ένα άδειο δοχείο είναι ο εξής: το νόημα είναι ατομικό. Πηγάζει από την καρδιά, το μυαλό και την ψυχή του ατόμου. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι αποσυνδεδεμένο από τους άλλους. Οι κοινότητές μας έχουν πράγματι τον πιο βαθύ αντίκτυπο στις αντιλήψεις μας για το εάν ζούμε καλές και πολύτιμες ζωές ή ζούμε σε απελπισμένη μοναξιά. Ωστόσο, είναι στο χέρι του καθενός μας να το βρει, να το ερμηνεύσει και να το εφαρμόσει.
Η αποτυχία του άνωθεν νοήματος
Για τουλάχιστον έναν αιώνα, έχουμε δημιουργήσει δημόσιους θεσμούς που προσπαθούν να παρέχουν μια υψηλότερη αίσθηση σκοπού από αυτή που μπορούμε να βρούμε μόνοι μας. Το κράτος έχει εισβάλει σε κάθε τομέα της ζωής: εκπαίδευση, οικογένεια, πολιτισμό, παραγωγή και διανομή των πάντων. Ολόκληρος ο μηχανισμός αυτός μας έχει απογοητεύσει, επειδή το σενάριο ήταν λάθος εξ αρχής. Μας έχει αφήσει μόνο ένα μακελειό από κατεστραμμένες ζωές, γκρεμισμένα όνειρα, σχέσεις εξάρτησης με γραφειοκρατίες, μια, αξιολύπητη αλλά διπλωματούχο, άγνοια και μια απώλεια της αίσθησης προσωπικής ευθύνης. Αντί να εγκαταλείψουν την ιδέα ότι μπορούμε να βρούμε νόημα μέσω του κράτους, πολλοί πολίτες έχουν εισέλθει σε έναν φαύλο κύκλο, όπου έλκονται αδυσώπητα από ό,τι γιατροσόφι πουλάει η αριστερά ή η δεξιά. Άλλοι έχουν ακολουθήσει μια διαφορετική διαδρομή για να χαράξουν τα δικά τους μονοπάτια, εξ ου και η φοβερή δημοτικότητα του Jordan Peterson.
Ας στραφούμε εντέλει στον Victor Frankl, τον συγγραφέα του κειμένου που μπορεί να είναι ο πιο βαθύς προβληματισμός περί νοήματος που γράφτηκε ποτέ. Το κείμενο είναι σφυρηλατημένο από τον χρόνο που πέρασε σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, και ως εκ τούτου είναι γραμμένο από τη σκοπιά ενός αποτυχημένου πειράματος επιβολής νοήματος μέσω του κρατικού ελέγχου. Ο συγγραφέας απέρριψε εντελώς αυτή την ιδέα, όπως θα έπρεπε να την απορρίψουμε όλοι μας.
«Τελικά, ο άνθρωπος δεν πρέπει να ρωτά ποιο είναι το νόημα της ζωής του», έγραψε ο Frankl, «αλλά αντίθετα πρέπει να αναγνωρίσει ότι αυτός που ερωτάται είναι ο ίδιος. Με μια λέξη, κάθε άνθρωπος ερωτάται από τη ζωή. Και μπορεί να απαντήσει στη ζωή μόνο απαντώντας για την δική του ζωή. Στην ζωή μπορεί να ανταποκριθεί μόνο με την ευθύνη».
Η αναζήτηση για το νόημα πρέπει να ξεκινήσει με τον ατομικό ανθρώπινο νου. Ο νους γίνεται λειτουργικός μέσω της ατομικής βούλησης και της εθελοντικής συνεργασίας με άλλους, δηλαδή μέσω της ελευθερίας. Κανένα υποκατάστατο δεν είναι εφικτό.
Ο Τζέφρι Α. Τάκερ υπηρέτησε ως Διευθυντής Σύνταξης του Αμερικανικού Ινστιτούτου Οικονομικών Ερευνών (AIER) από το 2017 έως το 2021.