Οι σοσιαλιστικές ρίζες του σύγχρονου αντισημιτισμού
Άρθρο του καθηγητή οικονομικών Tyler Cowen, που δημοσιεύτηκε την 1/1/1997 από το Foundation for Economic Education (FEE).
Το Άουσβιτς σήμαινε ότι έξι εκατομμύρια Εβραίοι δολοφονήθηκαν και πετάχτηκαν στο σωρό των σκουπιδιών της Ευρώπης, για αυτό που θεωρούνταν πως ήταν: Οι Εβραίοι του χρήματος. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και οι τράπεζες, ο σκληρός πυρήνας του συστήματος του ιμπεριαλισμού και του καπιταλισμού, είχαν στρέψει το μίσος των ανθρώπων ενάντια στο χρήμα και την εκμετάλλευση, και κατά των Εβραίων […] Ο αντισημιτισμός είναι στην πραγματικότητα ένα μίσος για τον καπιταλισμό.
— Ούλρικε Μάινχοφ (φωτο), αριστερή Γερμανίδα τρομοκράτης της δεκαετίας του 1970
Ο καπιταλισμός και η οικονομία της αγοράς ενθαρρύνουν τη φυλετική, εθνοτική και θρησκευτική ανεκτικότητα, ενώ υποστηρίζουν μια πληθώρα διαφορετικών τρόπων ζωής και εθίμων. Αντίθετα, οι αυστηρά ρυθμισμένες ή οι σοσιαλιστικές οικονομίες τείνουν να γεννούν μισαλλοδοξία και εθνοτικές διώξεις. Ο σοσιαλισμός οδηγεί σε χαμηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, διαμάχες για τη χρήση των οικονομικών πόρων και συγκεντρωτική πολιτική εξουσία - όλες δηλαδή τις συνθήκες που ενθαρρύνουν τη σύγκρουση αντί της συνεργασίας. Οι εθνοτικές και θρησκευτικές μειονότητες συνήθως δεν τα πάνε καλά όταν επικρατεί ο πολιτικός καταναγκασμός. Οι οικονομικές καταρρεύσεις —οι οποίες συνήθως σχετίζονται με τον κρατικό παρεμβατισμό— επιδεινώνουν το πρόβλημα, απελευθερώνοντας τις καταστροφικές ψυχολογικές δυνάμεις του φθόνου και της αγανάκτησης, που τροφοδοτούν τις προκαταλήψεις και τις διώξεις.
Ενώ οι διακρίσεις είναι παρούσες σε όλων των ειδών τις κοινωνίες, όσοι αρέσκονται στο να κάνουν διακρίσεις είναι υποχρεωμένοι -σε ένα περιβάλλον ελεύθερης αγοράς- να πληρώσουν ένα χρηματικό τίμημα για να επιδοθούν σ’ αυτές. Ακόμη και οι προκατειλημμένοι συνήθως συναλλάσσονται με τις μειονότητες. Οι φανατικοί προσπαθούν να καταπιέσουν τις μειονότητες κοινωνικοποιώντας το κόστος μέσω της κυβερνητικής δράσης, αλλά είναι συνήθως λιγότερο πρόθυμοι να επωμιστούν οι ίδιοι αυτό το κόστος. Οι επαναλαμβανόμενες εμπορικές αλληλεπιδράσεις αυξάνουν επίσης την κοινωνική εξοικείωση με έθιμα και τρόπους ζωής, που σε διαφορετική περίπτωση θα μπορούσαν να θεωρηθούν ασυνήθιστα ή ξένα. Η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη αμβλύνει τις πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις δημιουργώντας περισσότερα αγαθά για όλους.
Η ιστορία του εβραϊκού λαού απεικονίζει τη σχετικά ευνοϊκή θέση των μειονοτήτων σε ένα περιβάλλον αγοράς. Η εχθρότητα προς το εμπόριο και τις συναλλαγές έχει τροφοδοτήσει συχνά την εχθρότητα προς τους Εβραίους και το αντίστροφο. Οι κοινωνίες που υπήρξαν περισσότερο φιλικές στην εμπορική ζωή για την εποχή τους –η Ιταλία της Αναγέννησης, οι αναπτυσσόμενες καπιταλιστικές οικονομίες της Αγγλίας και της Ολλανδίας τον 17ο αιώνα, και οι Ηνωμένες Πολιτείες– συνήθως έδειχναν τη μεγαλύτερη ανοχή στους Εβραίους. Ο Ellis Rivkin, στο παραγνωρισμένο αριστούργημα του, The Shaping of Jewish History: A Radical New Interpretation , έγραψε:
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Εβραίοι και ο Ιουδαϊσμός έχουν απελευθερωθεί σε κάθε χώρα και περιοχή όπου ο καπιταλισμός αποκαταστάθηκε στην δυναμική του ανάπτυξη—και σε αυτές περιλαμβάνεται κι η Γερμανία. Αντίθετα, οπουδήποτε έχει επικρατήσει ο αντικαπιταλισμός ή ο προκαπιταλισμός, οι συνθήκες για τους Εβραίους και τον Ιουδαϊσμό είτε έχουν υποστεί επιδείνωση είτε είναι εξαιρετικά επισφαλείς. Έτσι, αυτή τη στιγμή (σ.σ. το 1971), η χώρα όπου ο αναπτυσσόμενος παγκόσμιος καπιταλισμός είναι πιο προηγμένος, οι Ηνωμένες Πολιτείες, αναγνωρίζουν στους Εβραίους και στον Ιουδαϊσμό μια ελευθερία που δεν είναι γνωστή πουθενά αλλού στον κόσμο και που ποτέ δεν ήταν γνωστή στο παρελθόν. Είναι μια ελευθερία που δεν υπάρχει ούτε στο Ισραήλ […] Αντίθετα, στη Σοβιετική Ένωση, το προπύργιο του αντικαπιταλισμού, οι Εβραίοι εκφοβίζονται από τον αντισημιτισμό, απειλούνται με εξαφάνιση, και τους απαγορεύεται η λατρεία του Θεού τους.
Οι σοσιαλιστικές καταβολές του σύγχρονου αντισημιτισμού απεικονίζουν τη σχέση μεταξύ του κρατισμού και της δίωξης των μειονοτήτων. Ο αντισημιτισμός ως επίσημο, πνευματικό κίνημα προέκυψε στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν οι θεωρίες συνωμοσίας για τους Εβραίους αυξήθηκαν σε δημοφιλία. Οι Γερμανοί συγγραφείς άντλησαν το υλικό τους από παλαιότερες θεωρίες του αντι-Διαφωτισμού περί μιας ιουδαιομασονικής συνωμοσίας για την κατάκτηση του κόσμου. Κατά τη Γαλλική Επανάσταση, οι Εβραίοι, μαζί με τους Μασόνους, προσδιορίστηκαν ως δυνάμεις του φιλελευθερισμού, της εκκοσμίκευσης και του καπιταλισμού. Οι Γερμανοί συγγραφείς ανακάλυψαν σύντομα ότι οι Εβραίοι ήταν πιο δημοφιλής στόχος από τους Μασόνους, ίσως επειδή ήταν πιο ορατοί ή πιο διαφορετικοί. Οι θεωρίες περί ιουδαιο-μασώνων αρχικά, άφησαν τελικά στην άκρη τους άλλους συνωμότες, όπως τους Ναΐτες και τους Ιλλουμινάτι, και εστίασαν στους Εβραίους.
Ο αντισημιτισμός στη Γερμανία και την Αυστρία του 19ου αιώνα
Το αντιεβραϊκό δόγμα επισημοποιήθηκε από τον Wilhelm Marr, τον Γερμανό συγγραφέα που επινόησε τον όρο αντισημιτικός. Το 1879 ο Marr δημοσίευσε το βιβλίο του The Victory of Judaism over Germandom, (Ο θρίαμβος του Ιουδαϊσμού επί της Γερμανικότητας) το οποίο σημείωσε δώδεκα εκδόσεις σε έξι χρόνια. Ίδρυσε επίσης την Antisemitic Journal (Αντισημιτική Εφημερίς) και ξεκίνησε μια Αντισημιτική Ένωση. Ο Marr είχε ως είδωλό του την τσαρική Ρωσία και νωρίτερα στην καριέρα του υπήρξε ριζοσπάστης σοσιαλιστής. Οι νέοι αντισημίτες που ακολούθησαν τον Marr επέκτειναν τις μεσαιωνικές τους επιθέσεις ενάντια σε Εβραίους εμπόρους και ενεχυροδανειστές, και τις εξέλιξαν σε μια οικονομική κριτική μέγιστης κλίμακας. Οι Εβραίοι που επέσυραν τη μεγαλύτερη οργή ήταν εκείνοι που ασπάζονταν τις κοσμοπολίτικες, διαφωτιστικές αξίες και σημείωναν οικονομική επιτυχία.
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η Γερμανία έγινε η πρώτη χώρα που ανέπτυξε συστηματικά αντισημιτικά πολιτικά και πνευματικά κινήματα. Στη Γερμανία, το Χριστιανοσοσιαλιστικό Κόμμα του Adolf Stocker (1878-1885) συνδύασε τον αντισημιτισμό με την αριστερή, μεταρρυθμιστική νομοθεσία. Το κόμμα επιτέθηκε στα οικονομικά του laissez-faire και στους Εβραίους ως κομμάτι της ίδιας φιλελεύθερης πανούκλας. Το κίνημα του Stocker συνέθεσε τον μεσαιωνικό αντισημιτισμό, βασισμένο στη θρησκεία, και τον σύγχρονο αντισημιτισμό, βασισμένο στο ρατσισμό και τη σοσιαλιστική οικονομία. Κάποτε έγραψε: «Βλέπω στον ασυγκράτητο καπιταλισμό την φαυλότητα της εποχής μας και φυσικά είμαι επίσης αντίπαλος του σύγχρονου Ιουδαϊσμού, λόγω των κοινωνικοπολιτικών μου απόψεων». Ο Stocker έτρεφε σεβασμό για την πρωσική αριστοκρατία από τα νιάτα του.
Ο Georg Ritter von Schonerer (φωτο) ηγήθηκε του αριστερού, αντισημιτικού κινήματος στην Αυστρία. Το κόμμα του Schonerer, ανέπτυξε μια αντισημιτική κι αντικαπιταλιστική πλατφόρμα για την μικρομεσαία τάξη τη δεκαετία του 1880. Ο Schonerer κατεύθυνε τον αντισημιτισμό κατά της οικονομικής δραστηριότητας των Ρότσιλντ. Υποστήριξε την κρατικοποίηση των σιδηροδρομικών περιουσιακών στοιχείων τους. Αργότερα, διεύρυνε τις κατηγορίες του για να επιτεθεί στους Εβραίους εμπόρους γενικότερα. Ο Χίτλερ ήταν ένθερμος θαυμαστής του Schonerer, και ως νεαρός είχε μάλιστα αναρτημένα τα συνθήματα του Schonerer πάνω από το κρεβάτι του.
Τα διογκούμενα σοσιαλιστικά κινήματα του δέκατου ένατου αιώνα έκαναν ελάχιστα πράγματα για να ανακόψουν την αντισημιτική παλίρροια και συχνά προώθησαν ρητά τον αντισημιτισμό. Η αρχική σύνδεση μεταξύ σοσιαλισμού και αντισημιτισμού προέκυψε μέσω της πνευματικής συγγένειας. Καθ' όλη τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, η σοσιαλιστική κριτική του καπιταλισμού και η αντισημιτική κριτική χρησιμοποιούσαν τα ίδια επιχειρήματα. Πολλοί σοσιαλιστές θεώρησαν ότι ο αντισημιτισμός ήταν ένας ενδιάμεσος σταθμός στην πορεία προς μια πιο συνεπή σοσιαλιστική άποψη. Οι πρώτοι συστηματικοί σοσιαλιστές φιλόσοφοι, οι Γάλλοι Ουτοπιστές των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα, είχαν εμπλέξει τους Εβραίους στην κριτική τους στον καπιταλισμό. Ο Εβραϊκός πληθυσμός της Γαλλίας ήταν άκρως εμπορικός, χρηματο-οικονομικός και καπιταλιστικός. Ο Προυντόν και ο Φουριέ, οι οποίοι τόνιζαν την κατάργηση του δανεισμού με τόκο, επιφύλαξαν τις πιο ακραίες αντισημιτικές επιθέσεις τους για τους Εβραίους δανειοδότες.
Ο Καρλ Μαρξ συνέχισε την αντιεβραϊκή πολεμική των σοσιαλιστών. Η ιστορική σχέση μεταξύ των Εβραίων, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του εμπορίου οδήγησε στις γνωστές αντισημιτικές του διακρίσεις. Ο Μαρξ, ο οποίος προσπάθησε να ανοικοδομήσει την κοινωνία σύμφωνα με το ολοκληρωτικό σχέδιο του, απεχθάνονταν την ιδιαιτερότητα της εβραϊκής θρησκείας και των εβραϊκών εθίμων. Μερικοί από τους οπαδούς του Μαρξ, όπως ο Ντύρινγκ και ο Λασάλ, χρησιμοποίησαν τον αντισημιτισμό ως μέσο διάδοσης του αντικαπιταλιστικού δόγματος. Πίστευαν ότι αν ο πληθυσμός μπορούσε να πειστεί να μισήσει τους Εβραίους καπιταλιστές, θα μισούσε τελικά και τους μη Εβραίους καπιταλιστές.
Ένας ευρέως διαδεδομένο ευφυολόγημα του δέκατου ένατου αιώνα περιέγραφε τον αντισημιτισμό ως τον σοσιαλισμό των ανόητων [ der Sozialismus des bloden Mannes ]. Ήταν ευρέως παραδεκτό ότι οι αντισημίτες είχαν την ίδια ασθένεια με τους σοσιαλιστές. Οι αντισημίτες απλώς επέλεξαν έναν πολύ στενό στόχο. Οι σοσιαλιστές αποδέχθηκαν με χαρά το πνεύμα του αντισημιτισμού, υπό την προϋπόθεση ότι ο στόχος θα διευρυνόταν σε ολόκληρη την καπιταλιστική τάξη. Πιο πρόσφατα, ο ιστορικός Paul Johnson σημείωσε με ειρωνεία ότι ο σοσιαλισμός έχει χρησιμεύσει ως ο αντισημιτισμός των διανοουμένων.
Ακόμη και όταν οι σοσιαλιστές αντιτάχθηκαν στον αντισημιτισμό, όπως συνέβη αργότερα για λόγους τακτικής, τα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κόμματα δεν κατάφεραν να προσφέρουν κάποια αποτελεσματική αντίθεση στις αντισημιτικές τάσεις. Οι περισσότεροι σοσιαλιστές, με την αντιπάθειά τους για τον καπιταλισμό, δεν ήταν πρόθυμοι να υπερασπιστούν τις οικονομικές δραστηριότητες των Εβραίων. Ο σοσιαλισμός υποδυόταν ότι ήταν ένα επαναστατικό, φιλελεύθερο κίνημα, αλλά στην πραγματικότητα ασπαζόταν το συντηρητικό δόγμα της συγκεντρωτικής κρατικής εξουσίας. Οι περισσότεροι σοσιαλιστές υποστήριξαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο -ο οποίος έδωσε τεράστια ώθηση στον αντισημιτισμό- χωρίς δισταγμό. Αργότερα, το ναζιστικό κόμμα, ο πιο αφοσιωμένος εχθρός των Εβραίων, υπήρξε εξ αρχής ένα εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα.
Σοβιετικός αντισημιτισμός
Η αληθινή εφαρμογή του σοσιαλισμού δεν υπήρξε ευγενική προς τις θρησκευτικές και εθνοτικές μειονότητες, συμπεριλαμβανομένων των Εβραίων. Η σοβιετική κυβέρνηση υιοθέτησε σταθερά αντισημιτικές πολιτικές. Ο Λένιν ήταν μεν σθεναρά αντίθετος στον αντισημιτισμό, όμως η σοβιετική πολιτική αντιστράφηκε λίγο μετά το θάνατό του. Τα ολοκληρωτικά κράτη, με τις αναπόφευκτες οικονομικές αποτυχίες τους, χρειάζονται τελικά αποδιοπομπαίους τράγους. Οι οικονομικές επιδόσεις σπάνια ταιριάζουν με τις επίσημες υποσχέσεις και οι επακόλουθες στερήσεις τροφοδοτούν την κοινωνική δυσαρέσκεια. Ένα άτομο κερδίζει μόνο σε βάρος ενός άλλου. Οι ανάγκες της ολοκληρωτικής διακυβέρνησης, με τον καιρό, υπερισχύουν των μη ρατσιστικών συναισθημάτων που μπορεί να έχουν οι ηγέτες, και δημιουργούν ισχυρές πιέσεις για πολιτική υποστήριξη του ρατσισμού. Ο έλεγχος του Τύπου και των δικαιωμάτων της έκφρασης κάνουν τα ρατσιστικά αισθήματα σχετικά εύκολο να ερεθιστούν.
Ο σοβιετικός αντισημιτισμός άκμασε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι κομμουνιστές ηγέτες δεν ήταν σε θέση να αντισταθούν στον στόχο που είχε αποδειχθεί τόσο επιτυχημένος για τον Χίτλερ. Το 1953 ο Στάλιν υποστήριξε την ύπαρξη μιας Συνωμοσίας των Γιατρών, που οργανώθηκε από Εβραίους, με σκοπό να δηλητηριάσουν την ανώτατη σοβιετική ηγεσία. Ο Στάλιν πέθανε πριν γίνει η δίκη, αλλά σχεδίαζε να απελάσει βίαια δύο εκατομμύρια Εβραίους στη Σιβηρία. Οι εκτελέσεις για οικονομικά εγκλήματα στις αρχές της δεκαετίας του 1960 στράφηκαν σε μεγάλο βαθμό κατά των Εβραίων.
Τα σχολικά βιβλία ξαναγράφτηκαν είτε για να αφαιρέσουν τον ρόλο των Εβραίων στην ιστορία, είτε για να διαδώσουν αρνητικά στερεότυπα για τους Εβραίους. Τα κρατικά έγγραφα που αφορούσαν τη Γερμανία και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ανέφεραν ούτε τους Εβραίους ούτε το Ολοκαύτωμα. Τα ρωσικά πογκρόμ ερμηνεύτηκαν εκ νέου ως δικαιολογημένη ανταπόδοση για τις καπιταλιστικές υπερβολές των Εβραίων. Η σοβιετική κυβέρνηση επιτέθηκε σε όλες τις μορφές θρησκείας, αλλά κυρίως στον Ιουδαϊσμό.
Η Ανατολική Γερμανία συνέχισε την προηγηθείσα ναζιστική πολεμική εναντίον των Εβραίων, αντικαθιστώντας την λέξη Εβραίος με τις λέξεις Σιωνιστής ή Ισραηλίτης, και αναφερόμενη στα σωτήρια αποτελέσματα των προοδευτικών σοσιαλιστικών δυνάμεων, μια ελάχιστη διαφορά από την προηγούμενη ναζιστική ορολογία του εθνικοσοσιαλισμού. Πολλοί πρώην ναζιστές δημοσιογράφοι προσλήφθηκαν για να γράψουν αυτές τις αντισιωνιστικές πολεμικές. Παρόμοιες τάσεις σημειώθηκαν σε όλη την Ανατολική Ευρώπη. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, δεκατρείς ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος της Τσεχίας (οι δέκα ήταν Εβραίοι), κατηγορήθηκαν ως Σιωνιστές και απαγχονίστηκαν. Το 1968 τα πολωνικά μέσα ενημέρωσης πέρασαν μήνες συζητώντας για την αποκάλυψη των Σιωνιστών στην Πολωνία, αν και οι Εβραίοι αποτελούσαν λιγότερο από το ένα δέκατο πέμπτο του 1% του πληθυσμού. Η αντισιωνιστική εκστρατεία συνοδεύτηκε από διαδηλώσεις, συλλήψεις, παρακολουθήσεις, αστυνομικές διώξεις και άλλες τυπικές μεθόδους ολοκληρωτικής καταπίεσης.
Η αντιπαραβολή με τις, πιο καπιταλιστικές, Ηνωμένες Πολιτείες είναι εντυπωσιακή. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκίνησαν με λίγους Εβραίους πολίτες, αλλά προσέλκυσαν πολλούς Εβραίους μετανάστες με τη σχετικά ελεύθερη οικονομία τους και με μια ατμόσφαιρα σχετικής ανεκτικότητας. Μέχρι τη δεκαετία του 1920, τρεις από τις τέσσερις πόλεις του κόσμου με τους περισσότερους Εβραίους βρίσκονταν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Νέα Υόρκη είχε τον μεγαλύτερο αριθμό Εβραίων, ενώ το Σικάγο και η Φιλαδέλφεια ήταν τρίτη και τέταρτη (η Βουδαπέστη ήταν δεύτερη). Σήμερα οι Εβραίοι αντιπροσωπεύουν μόνο το 2% του αμερικανικού πληθυσμού, ωστόσο αντιπροσωπεύουν τους μισούς δισεκατομμυριούχους. Η ιστορία των Εβραίων παρέχει μια ξεκάθαρη απεικόνιση των διαφορών μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού.
1. Η μετάφρασή μου βασίζεται σε αυτή του Paul Lawrence Rose, Revolutionary Antisemitism in Germany: From Kant to Wagner (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1990), σελ. 304.
2. Ellis Rivkin, The Shaping of Jewish History: A Radical New Interpretation (Νέα Υόρκη: Charles Scribner's Sons, 1971), σελ. 239-240.
3. Paul Johnson, A History of the Jews (Νέα Υόρκη: HarperCollins, 1987), σελ. 353.
4. Η στάση των Ευρωπαίων σοσιαλιστών απέναντι στον αντισημιτισμό άλλαξαν την τελευταία δεκαετία του δέκατου ένατου αιώνα. Εκείνη την περίοδο οι σοσιαλιστές συνειδητοποίησαν αρκετές αλήθειες. Πρώτον, ο αντισημιτισμός ήταν ένας σταθμός για τον έλεγχο του κράτους, ωστόσο τα δεξιά και τα φασιστικά κόμματα ήταν πιθανό να αποκομίσουν τα οφέλη. Δεύτερον, οι σοσιαλιστές συνειδητοποίησαν ότι οι αντισημίτες (όπως κι ο ίδιος ο Ιουδαϊσμός, στα μάτια των σοσιαλιστών) είχαν γίνει ακριβώς το είδος της τοπικιστικής συμπάθειας που αποθάρρυνε το πιο οικουμενικό σοσιαλιστικό ιδεώδες. Αυτά τα σημεία έγιναν πιο ξεκάθαρα στη Γερμανία, όπου οι περισσότεροι αριστεροί είχαν εγκαταλείψει τον αντισημιτισμό στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η γαλλική αριστερά, αντίθετα, ήταν πολύ πιο αργή στο να αποκηρύξει την ιδεολογία του ρατσισμού, ίσως επειδή η γαλλική πολιτική ποτέ δεν πολώθηκε με τον τρόπο που συνέβη με τη γερμανική πολιτική.
Ο Tyler Cowen είναι Αμερικανός οικονομολόγος, ακαδημαϊκός και συγγραφέας. Κατέχει την έδρα οικονομικών του Holbert C. Harris , ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο George Mason, και είναι συν-συγγραφέας, μαζί με τον Alex Tabborak , του δημοφιλούς οικονομικού ιστολογίου Marginal Revolution .